کود نیتروژن دار به عنوان مهم ترین رکن تغذیه گیاه در اکوسیستم های کشاورزی؛ تاثیر حیاتی بر فرایندهای فیزیولوژیک و عملکردهای مختلف ژنوتیپ ها و گونه های گیاهی، به خصوص «گیاهان دانه روغنی» نظیر کنجد که بیشترین و مرغوب ترین روغن دانه را در میان تمام دانه های روغنی دارا است؛ ایفاء می کند. لذا، به منظور بررسی اثر کود نیتروژن دار و ژنوتیپ بر مراحل نموی؛ ویژگی های رشدی؛ اجزای عملکرد، عملکرد و کیفیت دانه؛ و همچنین تبادلات گازی برگ کنجد؛ طی پنج مرحله نموی گیاهچه ای، آغاز گل دهی، آغاز پر شدن دانه، گل دهی کامل و آغاز رسیدگی فیزیولوژیک؛ آزمایشی در سال زراعی 85 ـ1384، به صورت طرح کرت های خرد شده بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار و تراکم 35 بوته در متر مربع، در مزرعه پژوهشی دانشگاه صنعتی اصفهان واقع در نجف آباد اجرا گردید. کود نیتروژن دار به صورت اوره در سه سطح 50 ، 100 و 150 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار به کرت های اصلی و هفت ژنوتیپ کنجد شامل توده محلی اردستان و ارقام اصلاح شده ناز تک شاخه، ناز چندشاخه، یکتا، اولتان، داراب14 و ورامین2822 به کرت های فرعی اختصاص یافت. از نظر آماری؛ با افزایش سطح کود نیتروژن دار، زمان وقوع کلیه مراحل نموی تاخیر معنی دار و در نتیجه مدت زمان رشد و نمو گیاه افزایش معنی دار داشت؛ شاخص برداشت تفاوت معنی داری نشان نداد؛ مقدار روغن دانه کاهش معنی دار یافت؛ و میزان فتوسنتز در واحد سطح برگ، مقدار پروتیین دانه، اجزای عملکرد دانه و عملکردهای دانه، روغن دانه و پروتیین دانه در واحد سطح افزایش معنی دار پیدا کرد که احتمالاً به علت تاخیر در فرایند پیری بافت ها و اندام ها؛ افزایش میزان کلروفیل و آنزیم های شرکت کننده در چرخه های فتوسنتز؛ و افزایش تولید ترکیبات گیاهی از جمله پروتیین ها می باشد. بین ژنوتیپ ها؛ ژنوتیپ های زودرس ناز تک شاخه و ناز چندشاخه، سریع ترین و ژنوتیپ های دیررس اردستان، داراب14 و ورامین2822، کندترین زمان وقوع مراحل نموی را نشان دادند. در رابطه با ویژگی های رشدی؛ به جز مرحله گیاهچه ای که تفاوت معنی داری وجود نداشت، در سایر مراحل نموی؛ از نظر شاخص سطح برگ، ژنوتیپ های یکتا و اولتان در بالاترین؛ و ژنوتیپ های اردستان و ناز چندشاخه در پایین ترین گروه قرار داشتند. از نظر عملکرد کل ماده خشک اندام های هوایی در واحد سطح؛ تا مرحله آغاز پر شدن دانه، ژنوتیپ های به شدت شاخه دار اردستان و ناز چندشاخه در بالاترین و ژنوتیپ های بدون انشعاب ناز تک شاخه، یکتا و ورامین2822 در پایین ترین گروه؛ و از این مرحله تا هنگام برداشت نهایی تحت تاثیر شاخص سطح برگ و به احتمال زیاد دوام آن، ژنوتیپ اولتان در بالاترین و ژنوتیپ های اردستان و ناز چندشاخه در پایین ترین گروه آماری قرار گرفتند. بیشترین مقدار روغن دانه از ژنوتیپ های ناز تک شاخه، ناز چندشاخه و یکتا؛ و کمترین آن از ژنوتیپ اردستان به دست آمد. از لحاظ میزان فتوسنتز در واحد سطح برگ، مقدار پروتیین دانه، اجزای عملکرد دانه و عملکردهای دانه، روغن دانه و پروتیین دانه در واحد سطح؛ ژنوتیپ های یکتا و اولتان، بهترین و دو ژنوتیپ اردستان و ناز چندشاخه، ضعیف ترین بودند. در مجموع؛ نتایج به دست آمده تحت شرایط آزمایش حاضر، نشان می دهند افزایش میزان کاربرد کود نیتروژن دار تا سطح حداقل 150 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار، علی رغم کاهش مقدار روغن دانه؛ میزان فتوسنتز در واحد سطح برگ و هر سه عملکرد دانه، روغن دانه و پروتیین دانه را در واحد سطح افزایش می دهد و از این نظر، ژنوتیپ های یکتا و اولتان از بهترین وضعیت برخوردار هستند. لذا؛ در راستای تامین نیاز روغن کشور، توسعه کشت کنجد و افزایش عملکردهای مختلف این گیاه؛ کشت دو رقم اصلاح شده یکتا و اولتان به همراه کاربرد حداقل 150 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار، در منطقه اصفهان توصیه می گردد.