هدف نگارنده از نگارش این رساله این بوده، که با نگاهی دین باورانه به بررسی و بازتاب سیر تکوین و گونه گونی عقاید دینی در آثار باستان شناختی دوره های تاریخی ایران پیش از اسلام در حوزه جغرافیای ایران کنونی بپردازد. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است و جهت گردآوری اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانه ای استفاده شده است. این رساله در شش فصل تنظیم شده که پس از فصول کلیات تحقیق و بررسی اجمالی از دین های دوره تاریخی، در فصل سوم به بازتاب آیین نیایش، پرستش آتش در مواد فرهنگی این دوره ها، اعتقاد به جهان پس از مرگ، پرستش مهر و آناهیتا، نقوش مذهبی گیاهی و حیوانی بر روی آثار، قربانی مذهبی و بازتاب نقش دین یاران در این دوره ها پرداخته شده است. فصل چهارم به مطالعه آیین مذهبی مرتبط با خدایان و شاهان اختصاص داردکه شامل آیین نذرها، صحنه بار عام مذهبی و آیین احترام به درگاه خدایان و شاهان می شود که ما نمود آن را بر روی آثار باستان شناسی می بینیم. در فصل پنجم به بازتاب و دگرگونی باورهای دینی بر روی نگاره های مادی مسکوکات، ظروف و تندیس پرداخته شده است. از جمله نتایج به دست آمده این است که نوع پرستش ابتدا چند خداپرستی و پرستش خدایان طبیعی بوده است و در ادامه مزداپرستی ابتدائی را می بینیم و هرچه به دوره ساسانی نزدیک می شویم به یکتاپرستی می گراید. آتش در دوره ماد و ساسانی در فضای بسته نگهداری و پرستش می شده است . در دوره اشکانی هم در فضای بسته و هم در فضای باز مورد پرستش قرار می گرفته و در دوره هخامنشیان مراسم پرستش آتش منحصرا در فضای باز انجام می شده است که این از اهمیت آتش در این دوره می کاهد. اعتقاد به جهان پس از مرگ در تمامی دوره های تاریخی وجود داشته و جهت دفن مردگان روبه خورشید بوده است. بر اساس مواد فرهنگی بازمانده از این دوره ها گیاهانی چون نیلوفر آبی، نخل، لوتوس، خرما، سرو و برسم که نماد خدایان و دارای تقدس مذهبی بودند. درباره قربانی مذهبی، در ایران باستان قربانی گیاهی و حیوانی داشته ایم، اما قربانی انسانی در هیچ دوره ای دیده نشده است. از دوره ماد تندیسی به دست نیامده،ولی در دوره های هخامنشی، اشکانی و ساسانی شاهد تندیس های آناهیتا و آرتمیس، هرکول، شاپور و میترا هستیم که نه برای پرستش، بلکه برای تکریم و احترام به خدا یا خدایان پدید آمده اند. کلید واژه ها: دین زرتشتی، باستان شناسی ایران، مزداپرستی، ایرانیان باستان، پرستش آتش