در طی هزاره ها حکما کوشیده اند تا مباحث فلسفی را بر اساس برهان و استدلال توضیح دهند ولی عارفان همواره به عقل و استدلال پایبند نیستند و آن را در طریق معرفت مرکبی کندرو می دانند ،آنان می خواهند با عشق و مجذوبیت به حقیقت هستی متصل گردند و در این سلوک روحی و معنوی راه عشق را هموارتر و نزدیک تر از راه عقل می شناسند. در این میان دو شاعر – عارف یعنی شیخ محمود شبستری و شیخ شهاب الدین ابراهیم گشنی در مثنوی معنوی خویش مباحث فلسفی را با مراحل سیر و سلوک قلبی عرفا مطابقت داده و به آن آهنگی یگانه بخشیده اند آنان برهان و عرفان را در پر تو معارف قرآنی در یک هیأت وحدانی درقالب نظم و به زبان رمز بیان داشته اند . این پایان نامه موضوع ،مقایسه تطبیقی مثنوی«ازهار گلشن »اثر شیخ شهاب الدین ابراهیم گلشنی عارف (قرن 9و10 ه.ق ) را با مثنوی «گلشن راز » زاد? طبع شیخ محمود شبستری عارف قرن (7و 8ه.ق)مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد. در این تحقیق نخست دیدگاه های مشترک هردو شیخ در ابعاد مختلف زبانی ،موضوعی ،محتوایی استخراج تهیه و تنظیم گردیده است .(روش کشفی) و سپس مبانی نظری مربوط به موضوع مورد بحث و مقایسه قرار گرفته و ذیل هر بحث شاهد مثال هایی مربوط به مباحث ذکر گردیده سپس میزان کاربرد و تأثیر پذیری شیخ گلشنی از آراءو اقوال شیخ محمود شبستری در چند بخش ارائه گردیده : 1)سّر آفرینش 2)اَطوار وجود انسان 3)سیر سا لک 4)چگونگی سلوک سا لک 5)انسان کامل و در خاتمه از یافته های تحقیق نتیجه گیری به عمل آمده است . شیخ گلشنی به تتبع ازشاعران گرانقدری چون شیخ شبستری می بالد وی دراین منظومه خویش معانی فلسفی وعرفانی را مورد استفاده قرار داده و عقاید شیخ گلشنی با افکار شیخ محمود شبستری مشابهت بسیار دارد.

مقوله شناخت واقعی و ابزار شناخت که انسان را به حقیقت رهنمون می سازد از دیرباز برای فیلسوفان و اندیشمندان علوم مختلف ارزشی زیاد داشته است. تعدادی از اندیشمندان را اعتقاد بر این است که از طریق حواس ظاهری می توان به شناخت رسید. اما عده ای دیگر این حواس را فاقد اعتبار دانسته و اعتقاد دارند که چون حقیقت، واحد است و ابزار حواس متعدد، لذا حواس ظاهری برای رسیدن به شناخت واقعی اعتبار ندارند. تا زمانی که انسان در بند تن و حواس ظاهری است نمی تواند به شناخت واقعی برسد. بنابراین رهایی ازقید تن، پیش زمینه رسیدن به شناخت و در نهایت حقیقت است. مولانا به عنوان یکی از بزرگترین عارفان ایران و جهان با مطرح کردن مثالهای متعدد از جمله: "فیل هندوان در تاریکی" ضمن اثبات ناتوانی حواس ظاهری در شناخت حقیقت ، روشی متفاوت را برای رسیدن به شناخت واقعی و حقیقت اتخاذ نموده، ضمن اعتقاد بر تصفیه درون و اشراق، تضاد و تقابل را یکی از راه های وصول به آن می داند. براین اساس مولانا در تبیین مفاهیم بلند عرفانی و فلسفی از تضاد و تقابل به عنوان موضوعی که امروزه اندیشمندان آن را در مباحثی متفاوت، نظیر تز و آنتی تزدر دیالکتیک هگل مطرح می نمایند؛ برای رسیدن به شناخت بهره می جوید و شناخت از طریق اضداد را آسانترین راه در این مسیر می داند. به عبارت دیگر مقصود مولانا از اینکه اشیا با اضداد خود شناخته می شوند این است که اشیا در دو دسته مقابل هم قرار می گیرند که برای فهم هریک مراجعه به دسته مقابل آن لازم است. چنانکه شب تاریک با نور و روشنایی معنا پیدا می کند. پس تمامی امور هستی نیز به نوعی با ضد در ارتباط می باشند و این کنش و واکنش های متضاد، واقعیات را بهتر منعکس می کند. او معتقد است که جمال و جلال دستگاه هستی بهترین و اساسی ترین ملاک های استدلال برای شناخت اجمالی خداوند است که ضد و ندی ندارد و مولانا در جای جای مثنوی به این مقوله اشاره می کند.

در میانه ی رو به اواخر قرن پنجم هجری، در منطقه ی موسوم به اران که تحت نفوذ سیاست، فرهنگ و ادبیات ایرانی بود، شاعران بزرگی چون ابوالعلا گنجوی، نظامی گنجوی، مهستی گنجوی، خاقانی شروانی، مجیرالدین بیلقانی و فلکی شروانی برخاستند که داعیه دار ابداع طرز نو و شیوه ی غریب در شعر فارسی بودند. این شاعران مبتکر و نوآور تغییرات شگرف در شیوه ی پیشین سبک شعر ایجاد نمودند و آهنگ حرکت شعر فارسی را تا قرن ها پس از خود تعیین کردند. عمده ترین تحولات سبکی، ناشی از فعالیت ابتکاری این شاعران عبارت است از: افزایش خزانه لغات شعر و ورود لغات و اصطلاحات حیطه های مختلف اندیشه، علم، فرهنگ و زندگی روزمره آدمی در شعر، رها ساختن شعر از انحصار مدح و ورود اندیشه های مربوط به حوزه های مختلف علمی و تجربی در آن، انسانی تر و شخصی تر کردن شعر، و تازگی، گستردگی و تنوع صور خیالی در آن.

چکیده پایان نامه(شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج بدست آمده) این رساله به بررسی رویا و خیال در مثنوی اختصاص دارد و در مقدمه ی آن دو موضوع رویا و خیال به طور کلی تعریف شدهاند. در کنار آن به دو اصطلاح مرتبط وحی و الهام نیز پرداخته شده است. در فصل اول کلّیات طرح ارائه شده است. فصل دوم به بررسی پیشینه ی بحث رویا وخیال نزد متفکّران اسلامی اختصاص دارد. در این فصل ابتدا قرآن و احادیث به عنوان متون دست اول دینی مورد بررسی قرار گرفتند. سپس به آراء مهم فیلسوفان و عارفان مسلمان در این باب پرداخته شد و به ترتیب نظریات فارابی، اخوان الصفا و ابن سینا از میان فلاسفه ی مشایی بیان گردید. پس از آن ضمن اشاره به اهمیت رویا درمتون صوفیه تجلی دو موضوع رویا و خیال درآثار محمد غزالی، سهروردی، ابن عربی و عزالدّین کاشانی نیز بررسی شد. در ادامه نگاهی مختصر به رویا و خیال در دیدگاه متفکران غربی شده است. بخش اول این قسمت به رویا اختصاص دارد و پس از درآمدی تاریخی بیشتر به بیان نظرات روانشناسان مطرحی چون فروید، یونگ و اریک فروم پرداخته شده است در بخش دوم دو روایت متفاوت اندیشمندان غربی از خیال بیان شده که اولی مبتنی بر عقل و تجربه و دومی بر اساس ذهن و احساس است. در فصل سوم، رویا وخواب را در مثنوی بررسی نموده ایم. در ابتدای فصل به اهمیت رویا در مثنوی پرداخته شده است. سپس انواع رویا(صادقه و کاذبه) در مثنوی مورد بررسی قرار گرفته است. دعوت به ترک خواب، تعبیر خواب و تشبیه زندگی به خواب موضوعات دیگری هستند که در این فصل به آن ها پرداخته شده است. در فصل چهارم، خیال در مثنوی مولانا مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل به مباحثی چون اهمیت خیال، انواع خیال، علت شکل گیری خیال، تأثیرات خیال و راه رهایی از خیالات باطل در مثنوی پرداخته شده و در هر مورد شواهدی از ابیات مثنوی ذکر گردیده است. در پایان به تصاویر شاعرانه ی خیال و مقایسه آن در مثنوی و آراء افلاطون نیز اشاره شده است. دربخش پایانی این فصل، حکایات مربوط به خواب و رویا از شش دفترمثنوی-گردآوری و بیان شده اند. درنهایت خلاصه و نتیجه ی رساله درجمع بندی و نتیجه گیری انتهای رساله مطرح شده است. واژگان کلیدی: رویا، خیال، مثنوی مولوی، عرفان.

میرعبدالعالی نجات اصفهانی، از شاعران اوایل قرن دوازدهم، شاگرد صائب تبریزی و از پیروان سبک هندی و مسئول کتابخانه سلطنتی شاه سلطان سلیمان حسین صفوی است. در این پایان نامه، نسخه خطی دیوان میرنجات متعلق به موزه آسیایی آکادمی علوم شوروی به عنوان نسخه اساس و تصویری از نسخه دوم دیوان متعلق به کتابخانه ملی و اشعار موجود در هفت جُنگ دیگر به عنوان نسخه بدل، مقابله و تصحیح انتقادی و بسیاری از اشعار تک نسخه نیز، تصحیح قیاسی گردید. توضیح ابیات دشوار و آرایه های ادبی در بخش تعلیقات جای گرفت. پس از آن معنی واژه های سخت، نمایه اشخاص و اماکن جغرافیایی و تهیه فهرستی از آیات و احادیثِ مورد اشاره شاعر به صورت الفبایی بررسی و مرتب شد. با مروری بر آثار میرنجات؛ از جمله مثنوی گل کشتی که دایره المعارفی از اصطلاحات ورزش کشتی است، خلاقیت و نوآوری او در سرودن «هجو صدر» استفاده رندانه از اصطلاحات رایج عصر صفویه و الفاظ محاوره ای و سنت شکنی شاعر در قالب و مضمون، بجد می توان او را از شاعران بزرگ؛ اما گمنامِ سبک هندی محسوب نمود.

عناصر اربعه ( آب، آتش ، باد ، خاک ) نقش اساسی در تاریخ زندگی و آغاز اندیشه های اسطوره ای بشر داشته و در طی قرون نقش ها ، کارکردها و نمادهای بسیاری را به ذهن انسان متبادر کرده اند . عناصر اربعه در حوزه های گوناگون فلسفی ، تاریخی ، اسطوره ای ، هنری ، ادبی و... جایگاه ویژه ای دارند؛ در حوزه ی ادبی شاعران برای آفرینش آثار ، مضامین ، تصاویر ادبی، بسیار به ویژگی ها ، نقش و نمادهای آن ها توجه داشته و از آن ها بهره جسته اند خاصه شاعران بزرگی چون حکیم نظامی گنجوی که اشعارش آکنده از مفاهیم فرهنگی و مردمی است . با توجه به اهمیّت عناصر اربعه و تأثیر آن در اساطیرایران و ادبیات فارسی ، این پژوهش کوشیده است تا با بهره گیری از روش اسنادی و تحقیقات کاربردی نخست مثنوی های " پنج گنج " نظامی را در به کارگیری از این عناصر با توجه به تعاریف کمّی و کیفی وبا عنایت به عناصر و مولفه های تشکیل دهنده ی آن بررسی نماید و آنگاه با توجه به ویژگی ها و کارکردهای عناصر اربعه و معانی نمادین آن ها به تفکیک و طبقه بندی بپردازد . بنابر این نظامی جنبه ها و نقش های گوناگون این عناصر را در خلق آثارش مورد توجه بسیار قرار داده و چنانچه ذکر شد به عنوان شاعری که بسیاری مفاهیم فرهنگی و مردمی را در شعرش گنجانده است به اعتقادات و باورهای عمومی جامعه در رابطه با عناصر اربعه ، ویژگی و عملکرد و قداست آن ها توجه داشته و آن ها را در جای جای آثاراش به کار برده است و نیز در خلق تصاویر، تشبیهات و استعارات و...از آن ها بهره جسته است. واژگان کلیدی : نظامی گنجوی ، پنج گنج ؛ نماد ، عناصر اربعه (آّب، آتش ، باد ، خاک) .