همواره، ادبیات فارسی از کلام اسلامی متأثر بوده است و شاعران یا نویسندگان از دریچ? آن به جهان نگریسته اند. از این رو آشنایی با علم کلام و فرقه های گوناگون آن موجب شناخت هر چه بیشتر ادب پارسی می گردد. در این رساله به باورها و اندیشه های اشعریانه پرداخته شده که یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین مکاتب کلامی به شمار می رود.این دیدگاه ها در طول قرن های متمادی ادبیات فارسی را تحت سیطر? خود داشته است. اگرچه کلام اشعری در عراق پایه ریزی شد؛ با ورود به ایران و در خراسان به رشد و تکامل رسید. اندک اندک، این اندیشه ها در ذهن غالب مردم رسوخ کرد. باوجوداینکه مدت زمان زیادی از پیدایش آن گذشته است، هنوز بقایای این تفکّر را در جامعه می توان یافت. در این پایان نامه نخست به تعریف علم کلام و ویژگی های آن پرداخته شده و در ادامه نخستین فرقه های کلامی معرفّی گردیده است که زمینه ساز شکل گیری مکتب اشعری می‎باشد. در بخش باورها و اندیشه های اشعریانه، دیدگاه های ابوالحسن اشعری و پیروانش در قالب خدا، انسان و جهان تقسیم بندی و تشریح شده است. هیچ گاه، آثاری که به رشت? تحریر در می آیند از شرایط تاریخی و اجتماعی خویش بی تأثیر نیستند؛ بنابراین قبل از پرداختن به شاعران و نویسندگان بستر تاریخی و شرایط اجتماعی دوران سلجوقیان مطرح شد. آنگاه، تأثیر کلام اشعری بر حدیق? سنایی و دیوان انوری مورد بررسی قرار گرفت. همچنین در بخش بعد، بازتاب این تفکُّر در کتاب های کیمیای سعادت و تمهیدات تجزیه و تحلیل شد. چهار کتاب مورد بررسی، تحت تأثیر باورها و اندیشه های اشعریانه قرار گرفته که این تأثیرها در حدیقه الحقیقه و کیمیای سعادت و تمهیدات بیشتر مشهود است. کلمات کلیدی: باور، اندیش? اشعریانه، سنایی، انوری، غزّالی،عین القضاه همدانی.

چکیده در این پژوهش، مبانی و اندیشه‏های عقل‏گرایی و عقل‏گریزی در طی قرون ابتدایی اسلام، قرن اول تا قرن هفتم هجری، تحلیل و بررسی شده است. اما از آنجا که بررسی این اندیشه‏ها منوط به دانستن عقاید فرقه‏های کلامی صدر اسلام و پس از آن، می‏باشد، لذا شرحی از عقاید مهمترین فرقه‏های کلامی خردگرا و خردگریز در این رساله لحاظ شده است. سپس با توجه به تأثیری که سنایی شاعر قرن پنجم و ششم، و مولانا شاعر قرن هفتم، از عقاید این فرقه‏ها، خاصِّه اشاعره، گرفته‏اند؛ و نیز با در نظر گرفتن مباحث فلسفی آن دوران دربار? عقل و تأثیر آن در متون ادبی، از جمله آثار این دو شاعر، و همینطور با توجه به دیدگاه خود عارفان در رابطه با مراتب عقل، به تحلیل و بررسی این موضوع در حدیقه سنایی و مثنوی مولانا پرداخته شده است. در نهایت، در نتیجه‏گیری و در بررسی تطبیقی دیدگاه این دو شاعر در ارتباط با مقول? عقل و حیط? اختیارات آن، مشخص شد که فضای عقیدتی – فکری حاکم بر هر دوره و خط مشی سیاسی حکومت‏ها مبنی بر میزان توجه آنها، به اصول و احکام دینی و شرعی ارتباط مستقیم با روند خردگرایی یا خردگریزی در افکار و عقاید شاعران بزرگی مانند سنایی و مولانا داشته است. سنایی تحت‏تأثیر تسلط اندیشه‏های اهل حدیث و اشاعره و شریعت‏گرایان افراطی دور? سلجوقیان، حیط? اختیارات عقل را تنها محدود به شرع می‏کند و عقل را مطیع اوامر شرعی می‏داند؛ و مولانا به دلیل این که کمی از فضای قشری‏نگر آن دوره، دور می‏شود و عرفان او از زهد خشک فاصله می‏گیرد، با وسعت‏نظر بیشتری به این مقوله می‏پردازد. اما در نهایت هر دوی آنها عقل معاد را بر عقل معاش ترجیح می‏دهند و توجه انسان را یکسره معطوف به جهان باقی می‏کنند.

اگر چه از اولین بار از واژه ی «یوتوپیا» تامس مور نویسنده و فیلسوف انگلیسی استفاده کرده است ولی بشر از دیرباز در برابر ناکامی ها، بیدادگری ها، ناهمواری های زندگی سعی کرده بر بال اندیشه سوار شده طرح یک شهر آرمانی را تصویر کند. انگیزه ی او از بیان این شهر خیالی این بوده از که از دردها و رنج های خود بکاهد و معایب و محاسن جوامع را بازگو نماید در شاهنامه فردوسی نیز جلوه های از این شهر آرمانی دیده می شود که در این پژوهش نمونه های از این جلوه ها در داستان سیاوش و حکومت شاهان دوره ی اساطیری، پهلوانی و تاریخی شاهنامه از جمله جمشید، فریدون، کیخسرو و ... پرداخته شده است منش های اهریمنی و اهورایی در شاهنامه و تحلیل چند داستان از دیگر موضوعات این پژوهش هستند.

اوحدالدین انوری ابیوردی از شاعران صاحب سبک و تأثیرگذار قرن ششم است که نقش عمده ای در پیدایش غزل عاشقانه و تکوین تغزل فارسی دارد. او توانست تجربه های پیشین در حوزه شعر تغزلی را پشتوانه و مبنای حرکتی تازه در شعر فارسی قرار دهد و بین مفاهیم تغزلی و قالب غزل به شکلی بدیع و نوآورانه پیوند ایجاد کند. انوری موضوعات، مفاهیم و زبان انحصاری، همچنین نگرش عاشقانه خاصی را با تغزل فارسی ملازم ساخت و مسیر تازه ای برای غزل عاشقانه تعیین نمود. او غزل عاشقانه را بر سه محور یا مثلثی با سه ضلع عشق و عاشق و معشوق مبتنی نمود و رابطه و مناسبات عشقی، میان عاشق و معشوق را مبنای شکل گیری موضوعات، مضامین و معانی غزل قرار داد. انوری از مهم ترین شاعرانی است که عشق زمینی را چارچوب غزل و معشوق را به عنوان شخصیت اصلی غزل تعیین نمود. به تبع این امر، مناسبات کلامی، بلاغی، معنایی و موضوعات مختلف غزل به خدمت عشق و معشوق درآمدند. اسلوب و شیوه انوری پس از او تا قرن ها مورد تتبع و توجه شاعران قرار گرفت و در هر دوره تاریخی با خلاقیت و ابتکارات شاعران بزرگ، پرورده تر گشته و تکامل یافت. این جریان تا روزگار ما تداوم پیدا کرده و غزل امروز نیز از جهات زیادی وامدار آموزه هایی است که انوری برای نخستین بار در حوزه تغزل و غزل فارسی ارائه نمود. تجلیات مختلفی از شیوه انوری و اندیشه و روحیات عاشقانه او را در غزل معاصر و در اشعار شاعران غزل پردازی که در این روزگار ظهور نموده اند می توان به چشم دید. این تجلیات غیر از شاعران سنت گرا در شعر غزل پردازان نوجو و کسانی که سهمی در تکوین غزل نو معاصر دارند؛ از جمله هوشنگ ابتهاج (سایه) و سیمین بهبهانی نیز قابل رویت است. این دو شاعر که در ابتدا شیوه غزل سرایان سنتی را پی گرفتند، به تدریج توانستند در تعیین سمت و سویی تازه برای غزل معاصر نقش ایفا کنند. هوشنگ ابتهاج و سیمین بهبهانی که دو چهره نوآور در عرصه غزل فارسی محسوب می شوند، هر یک به طور مستقیم و غیرمستقیم از دستاوردهای شعری انوری بهره برده و آموزه های وی را به صورت خودآگاه و ناخودآگاه به کار بسته اند. نمودهای این بهره مندی در زوایای مختلف اشعار این دو شاعر قابل جست وجوست. در این رساله ضمن تبیین و تشریح ابعاد و جنبه های تغزل انوری، اشکال و جلوه های تأثیرپذیری این دو شاعر از تغزل و غزل انوری، بررسی و تحلیل گردیده است

نسخ? خطی «مجمع الافکار» از آثار ارزشمند و بی نظیر قرن یازدهم هجری است. این اثر، مجموعه ای از دیباچ? دیوان-های شاعران قرن دهم و یازدهم هجری به همراه رقعات و نامه ها و اخوانیات شاعران این عصر به یکدیگر و مجموعه ای متنوع از نوشته های شاعران و نویسندگان مختلف این عهد است. این نسخه نه تنها گوشه های تاریکی از تاریخ عصر گورکانیان هند را روشن می کند، بلکه به دلیل در برداشتن بسیاری از نامه های خصوصی و گزارش های معماری پرتوهای روشنی بر ادب، فرهنگ و معماری این سرزمین و نقش ایرانیان در اعتلای آن می اندازد. جمع آوری کننده این مجموع? کمیاب شخصی است به نام محمد حکیم هندی که متأسفانه از زندگی وی اطلاعی در دست نیست. تنها نسخ? خطی مجمع الافکار به شماره 14209 در کتابخان? مجلس شورای اسلامی نگه داری می شود. حجم اثر 732 صفح? 21 سطری است. این رساله به تصحیح این مجموعه پرداخته و به همراه مقدمه، تعلیقات و فهرست های متنوع و فرهنگ واژگان کوشیده است تا حد امکان خوانی معنوی برای پژوهشگران حیطه های گوناگون ادب فارسی فراهم آورد. فصل اول شامل کلیات طرح، فصل دوم مطالعات نظری، فصل سوم روش شناسی تحقیق، فصل چهارم تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق، فصل پنجم متن مجمع الافکار، فصل ششم نتیجه گیری و پیشنهادها.