چکیده آزادی، مقوله ای است چند وجهی که اندیشمندان از زوایای گوناگون به آن پرداخته اند. تلقی های متفاوت از مفهوم آزادی به علاوه تأکید بر حوزه های مختلف حیات انسانی که از این تعاریف تأثیر پذیرفته اند ما را به اهمیت گفتگو جهت تفاهم بیشتر و عمیق تر از این مقوله رسانده است. از مبنایی ترین جوانب آزادی، موضوع «جبر و اختیار» است که قرنها مفسران، فیلسوفان و متکلمان فِرق اسلامی پیرامون آن بحثهای مفصل نموده اند. قلمرو چالش برانگیز دیگری که نوع تلقی از آزادی در آن تاثیر روزافزن نهاده، «سیاست و اجتماع» می باشد که محل تقابل بسیاری از روشن فکران و صاحب نظران دینی و غیر دینی بوده و هست. اما شاید بتوان حوزه «تعلیم و تربیت» را از کاربردی ترین حیطه های متأثر از آزادی دانست که به نظر می رسد نزد غالب اندیشمندان و مفسران در حاشیه قرار گرفته و مغفول مانده است. به دلیل گستره وسیع این مقوله، در تحقیق حاضر با استفاده از مجموعه آثار به جا مانده از عالمان دینی مذکور، تلاش شده تا مسأله آزادی در تمامی جوانب ارائه شده، جمع بندی گردد و راهکار عملیاتی، نوع ارتباط و تقدم و تأخر تلقی های مختلف از آن مورد بررسی قرار گیرد. نتیجه این فرایند، نشان می دهد که از نگاه مفسرین قرآن برای آدمی چهار مرحله آزادی به این ترتیب وجود دارد: 1- آزادی از جبرهای درونی و بیرونی موثر در انسان 2- آزادی فکر قبل از تعلیم 3- آزادی از اسارت بتها تا رسیدن به حریت (آزادی پس از تعلیم) 4- آزادی از حریت و رسیدن به مقام عبودیت. جز آزادی فلسفی که در وجود انسان هست و در شرایط خاصی فرصت ظهور و بروز می یابد، در برابر هر یک از مراحل فوق موانعی(رادع یا سلب کننده) وجود دارد که برای رفع آنها تا رسیدن به آن سطح از آزادی، نیاز به عواملی مستقل می باشد. امید است که این تحقیق کمکی باشد برای فهم و عمل به این تعالیم آسمانی و پرورش نسلی مومن و متقی و انقلابی، به روشی که آزادی و اختیار- این حقیقی ترین عنصر انسانیت- را از آدمی سلب نگردد.