مسجد به عنوان نخستین مرکز تعلیم و تربیت در تاریخ اسلام ظاهر شد مسجد، نخستین نهادی بود که در دور? اسلامی، علاوه بر امور عبادی برای تعلیم و تربیت، در نظر گرفته شد. علاوه بر احکام، آموزش ها و علوم دینی، دیگر دانش ها را نیز در مسجد می آموختند. تکامل تمدن اسلامی و توسعه علوم، اکتفا به حلقه های مساجد و بحث های پراکنده ای که در بین حلقه ها مطرح می شد، میسر نبودلذا مرکزی بنام مدرسه نیز ایجاد شد ، مدرسه از جمله مستحدثات سد? چهارم هجری به شمار آمده. تأسیس رصدخانه ها به عنوان سازمان مشخص علمی، که در آن رصد ستارگان صورت می گرفته، و نیز مرکز تعلیم و تعلم علم نجوم و علوم وابسته به آن بوده است، ریش? اسلامی دارد. از اوایل قرن چهارم هجری، نهاد آموزشی دیگری در جهان اسلام با عنوان «دارالعلم» تأسیس گردید. در آن جا وسایل لازم برای مطالعه و تحقیق در سطح بالا فراهم می گردید. یکی از مراکز آموزش، مکتب یا مکتبخانه بود. مکتب بیشتر به یاد دادن خواندن و نوشتن، و نه چیزی دیگر وابسته بود مکتب محلی برای آموزش کودکان و نوجوانان و در حکم مدرسه ابتدایی بود. کتابخانه ها نیز، محل تجمع دانش دوستان و فرهیختگان بود. کتابخانه ها، محل تجمع قشر فرهنگی بود که به تبادل اطلاعات علمی و مجادله در امور علمی مشغول بودند. جنب? پژوهشی کتابخانه ها بر بُعد آموزشی آن، غلبه داشت،هر چند در این موسسات، کارهای آموزشی و تعلیمی نیز بر پا بوده است. از دیگر سازمان های علمی که در میان مسلمانان دارای اهمیت بود بیمارستان است. بیمارستان های اسلامی به منزل? همان دانشکده های پزشکی علمی نوین (کلینیکی) به شمار می رود. خانه های دانشمندان یکی از کانون های آموزشی به شمار می آمده است. دانشمندان شیعه ترجیح می دادند به صورت غیر رسمی و در اماکن خصوصی همچون خانه به تدریس بپردازند. یکی از موسسات علمی که در بیشتر شهرهای اسلامی توسط علمای فقه و علوم دینی در جهت رشد و تعالی معارف اسلام و اهل بیت پیامبر (ص) تشکیل می شد و در آن علوم قرآنی حدیث، فقه، اصول، و غیره تدریس می شد حوزه های علمیه بوده است. کلید واژه: تشیع- سده چهارم ه.ق- مراکز علمی- علماء-جوامع شیعی – تمدن اسلامی