مقدمه خانواده یکی از محوری‎ترین محیط‎های تربیتی است که در حفظ سلامت روانی ، اجتماعی و جسمانی فرد نقش بسزایی دارد . شرایط روانی خانواده مانند روابط عاطفی والدین نسبت به فرزندان ، فرزندان نسبت به یک‎دیگر و والدین نسبت به هم در ایجاد سازگاری و سلامت روانی ، رشد مهارت های اجتماعی، پیشرفت و موفقیت تحصیلی و شغلی فرزندان نقش تسهیل کننده یا باز دارنده دارد(صفوت، 1389). ماسن و همکاران ،(1984 )معتقدندکه، خانواده یکی از مهمترین عوامل موثر در رشد همه جانبه فرزندان است. تأثیر خانواده بر فرزندان بدون مقدمه آغاز و با قدرت فرا گیر آشکار می شود و امکان دارد در سراسر زندگی فرد باقی بماند. تحلیل‎های نظری و تجربی هر دو توجه خود را به روابط کودک (فرزند) و والدین متمرکز کرده اند و برای اثرات رابطه پدر و مادر بر کودک اهمیت و ارزش خاصی قایل شده اند (یاسایی،1375). ( فیتزپاتریک ،2004 ) دو بعد زیر بنایی جهت گیری گفت و شنود و جهت گیری همنوایی را در الگوهای ارتباطات خانوادگی شناسایی کرد . جهت گیری گفت و شنود را میزانی که خانواده ها شرایطی را فراهم می آورند که در آن همه اعضای خانواده تشویق به شرکت آزادانه و راحت در تعامل بحث و تبادل نظر درباره طیف وسیعی از موضوعات شوند. جهت گیری همنوایی نیز عبارتست از میزانی که خانواده ها شرایط همسان بودن نگرشها ، ارزشها و عقاید را مورد تاکید قرار می دهند ( کوئرنر وفیتزپاتریک ،1997 ) . ترکیب این دو بعد ، چهار طرحواره ارتباطات خانوادگی را شکل می دهد( فیتزپاتریک ، و ریچی ، 1994 ) که الگوهای ارتباطات خانواده خوانده می شوند ( کوئرنر و فیتزپاتریک ، 1997، a2002 ) . هر الگو ، نوع خاصی از خانواده ها را توصیف می‎کند . این چهار نوع الگو با چهار نوع خانواده از ترکیب وضعیت‎های زیاد یا کم بر روی پیوستارهای دو بعد جهت گیری گفت و شنود و جهت گیری همنوایی حاصل می شوند و عبارتند از : خانواده توافق کننده ، خانواده کثرت گرا خانواده حفظ کننده وخانواده بی قید . تاب آوری جایگاه ویژه ای در حوزه های روان شناختی تحول ، روان شناسی خانواده و بهداشت روانی یافته است، به طوری که هر روز بر شمار پژوهش های مرتبط با این سازه افزوده می شود( گارمزی و ماستن ،1991) تاب آوری را یک فرآیند ، توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت آمیز با شرایط تهدید کننده ، تعریف نموده اند. به بیان دیگر تاب آوری ، سازگاری مثبت در واکنش به شرایط ناگوار است(والر ، 2001). سی چی رگار فری،(1993)معتقداست که،با مشاهده کودکان در محیط های مختلف همواره این سوال به ذهن انسان می رسد که چرا برخی کودکان از انعطاف پذیری خاصی در برخورد با عوامل استرس زا برخوردارند ولی کودکان دیگر در مقابله با عامل استرس زا مشکل دارند. پاسخ این پرسش به مفهوم جدیدی به نام تاب آوری و محیط خانواده بر می گردد. تاب آوری یکی از مهمترین توانایی های انسان است که باعث سازگاری موثر با عوامل خطر می شود.تاب آوری عاملی است که باعث انعطاف پذیری و مقابله موثر با عوامل و موقعیت های استرس زا می شود.تاب آوری در دو دهه ی گذشته در حوزه روان شناسی توجه روز افزونی به خود کسب کرده است(محمدی،1384). در این میان باید بیان کرد که ترکیب عوامل مختلف، باعث شکل گیری تاب آوری می شود.یکی از این عوامل نوع رابطه و تعاملات در خانواده است.مطالعات خانواده،امروز بیشتر در جهت این موضوع است که چطور افراد در برخورد با عوامل استرس زا توان مقابله و مقاومت را دارا هستند و چه طور خانواده بر این توانایی اساسی افراد اثر می گذارد(فیتز پاتریک و کوئرنر ،2004). کیفیت زندگی یکی از بنیادی ترین مفاهیم مطرح در روان شناسی مثبت نگر است.تغییر عقیده از اینکه فقط پیشرفت های علمی ،پزشکی و تکنولوژی می تواند زندگی را بهبود بخشد،به این باور که بهزیستی فردی ،خانوادگی ،اجتماعی و جامعه از ترکیب این پیشرفت ها به همراه ارزش ها و ادراکات فرد از بهزیستی و شرایط محیطی به وجود می آید،از منابع اولیه گرایش به کیفیت زندگی است(اسکالاک و همکاران ،2002). سازمان بهداشت جهانی(1993) کیفیت زندگی را این گونه تعریف می کند: برداشت و درک افراد از موقعیت خود در رابطه با اهداف و نظام های ارزشی مورد قبول آنان با توجه به شرایط عینی زندگی. کیفیت زندگی چیزی بیش از سلامت جسمانی است ، کیفیت زندگی شامل احساس سالم بودن ، سطح اساسی رضایتمندی ، و وجود حس کلی خود ارزشمندی است . مفهومی انتزاعی و پیچیده ، شامل زمینه های گوناگونی که ، تمام آن ها در رضایت شخصی و عزت نفس سهم دارند (بولینگ ، 1991) . بنابراین الگوهای ارتباطی خانواده و کیفیت زندگی افراد در تاب آوری آن ها موثر می باشد والدینی که نقش بهتری در تربیت فرزندان خود ایفا می کنند دارای فرزندان تاب آورتری می باشند. نظر به این که والدین، مسئولان امور نظام آموزش و پرورش در پی یافتن راه حل برای یاری رساندن به دانش آموزان در زمینه های تحصیلی، تربیتی و کیفیت زندگی وغیره می باشند. پژوهش حاضر می تواند برای خود دانش آموزان، والدین، اولیا امور و نظام تعلیم و تربیت و در پی آن مشاوران و معلمان سودمند باشد.بنابراین هدف پژوهش حاضر یافتن پاسخ مناسبی برای این سئوال است که:آیابین الگوهای ارتباطی خانواده باتاب آوری وکیفیت زندگی رابطه وجوددارد؟ به دنبال این سوال پژوهشی سه فرضیه زیر مطرح و مورد بررسی قرار گرفتند که عبارتند از: 1- بین الگوهای ارتباطی خانواده و تاب آوری رابطه وجود دارد. 2-بین الگوهای ارتباطی خانواده و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. 3-بین تاب آوری و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. روش پژوهش این پژوهش از نوع تحقیقات توصیفی -ازنوع همبستگی است. در این نوع تحقیق رابطه‎ی میان متغیرها براساس هدف تحقیق تحلیل می‎گردد. تحقیقات همبستگی را می‎توان بر حسب هدف به سه دسته تقسیم کرد: الف: مطالعه همبستگی دو متغیری ب: تحلیل رگرسیون ج: تحلیل ماتریس همبستگی یا کواریانس. (سرمد، بازرگان، حجازی،1387). جامعه و نمونه آماری: جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه دانش آموزان دختر دبیرستانی ناحیه یک شهر بندرعباس میباشد که در سال تحصیلی 91-90 مشغول به تحصیل بودند. و تعداد آن ها3242 نفر می باشد.که با توجه به جدول مورگان 345 نفر به عنوان نمونه انتخاب گردید. شیوه ی نمونه گیری: روش نمونه گیری پژوهش حاضر، نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای می باشد. ابتدا از بین دبیرستان های ناحیه یک شهربندرعباس پنج دبیرستان دخترانه انتخاب شدند. و سپس در مرحله دوم از هر مدرسه 3 کلاس به طور تصادفی انتخاب شدند که در مجموع 15 کلاس انتخاب شدند و پرسشنامه در بین دانش-آموزان توزیع گردید. لازم به ذکر است به دلیل احتمال افت آزمودنی ها و تکمیل ناقص پرسشنامه، 35 پرسشنامه اضافی در بین دانش آموزان توزیع گردید یعنی 380 پرسشنامه در مجموع توزیع گردید. و به آزمودنی ها اطمینان داده شد که اطلاعات پرسشنامه ها محرمانه نزد پژوهش گر باقی خواهد ماند. ابزار های پژوهش: برای تحقق اهداف این پژوهش از سه نوع ابزار اندازه گیری استفاده شده است: 1- ابزارتجدید نظر شده الگوی ارتباطی خانواده (کوئرنر وفیتزپاتریک، a 2002 (: به منظور تعیین ابعاد وضعیت گفت و شنود و وضعیت همنوایی ( به عنوان متغیرهای پیش بین) از ابزار تجدید نظر شده الگوی ارتباطی خانواده (کوئرنر و فیتزپاتریک ،a2002 ( بهره گرفته شد. این ابزار ابعاد گفت و شنود و همنوایی را می سنجد ، بدین صورت که 15 گزاره اول مربوط به بعد گفت و شنود و 11 گزاره بعد مربوط به بعد همنوایی است . پایایی این ابزار در مطالعات بسیاری مورد تایید قرار گرفته است . میانگین مقدار آلفای کرونباخ 89/0 ( دامنه 92/0 تا 84/0 ) برای بعد گفت و شنود و 79/0 ( دامنه 84/0 تا 73/0 ) برای همنوایی به دست آمد ( کوئرنر ، و فیتزپاتریک ، a2002 ) . در پژوهش حاضر جهت تعیین پایایی از دو روش آلفای کرونباخ و باز آزمایی استفاده شد. که نتایج روش آلفای کرونباخ برای بعد گفت و شنود87/0 برای همنوایی 81/0و ضریب باز آزمایی نیز برای این ابزار 65/0 به دست آمد که ضرایب بیانگر پایایی مطلوب مقیاس می باشند. 2- پرسشنامه ی تاب آوری کونور و دیویدسون(2003) کونور و دیویدسون (2003) با مرور منابع پژوهشی 1979تا 1991این پرسشنامه تهیه کردند. تهیه کنندگان این مقیاس بر این باورند که این پرسشنامه بهخوبی قادر به تفکیک افراد تابآور از غیرتابآور در گروههای بالینی و غیربالینی بوده و میتواند در موقعیتهای پژوهشی و بالینی مورد استفاده قرار گیرد. در این پرسشنامه، 25 عبارت وجود دارد و هر عبارت بر اساس یک مقیاس بین صفر (کاملاً نادرست) و پنج (همیشه درست) نمرهگذاری می شود.برای محاسبه پایایی ازروش آلفای کرونباخ استفاده شد که ضریب پایایی برابر89%بودوروایی به شیوه تحلیل عاملی برابربا87%بوده است0 2- مقیاس کوتاه ارزیابی کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی پرسشنامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی همزمان با ارائه تعریف کلاسیک سازمان بهداشت جهانی از سلامت طراحی شد. بر اساس تعدادی از مفهوم سازی های موثر از کیفیت زندگی و حیطه های مربوط به آن،ساختاری سلسله مراتبی مطرح شد که شامل کیفیت زندگی کلی،مجموعه ای از حیطه های خاص و سطوح کوچک معین می شود که منعکس کننده جنبه های مختلف هر یک از آن حیطه ها هستند کار تجربی بر روی داده ها چنین ساختاری را به خوبی تأئید کرده است.(لوپز و اشنایدر ،2004). فرم اصلی پرسشنامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی ارزیابی جزئی و دقیق هر سطح کوچک انفرادی مربوط به کیفیت زندگی را مقدور می سازد.اما در موارد خاص فرم اصلی پرسشنامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی به منظور فراهم ساختن شکل کوتاهی از ارزیابی که به جای نمره های جزئی در سطوح کوچک، می دهد،طراحی شد(گروه کیفیت سازمان بهداشت جهانی،1998). فرم کوتاه پرسشنامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی با ادغام برخی از حیطه ها و حذف تعدادی سوالات فرم اصلی پرسشنامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی تنظیم شده است.(بونومی و همکاران ،2000). این پرسشنامه در ایران (تهران) توسط نجات و همکاران (1385)، استانداردسازی شده است ضریب پایایی محاسبه شده از طریق آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر برای پرسشنامه کیفیت زندگی 83/0 محاسبه شد. یافته ها فرضیه اول: بین الگوهای ارتباطی خانواده و تاب آوری رابطه وجود دارد. جدول 1.جدول خلاصه مدل رگرسیون همزمان جهت پیش بینی متغیر تاب آوری براساس متغیر الگو‎های ارتباط خانواده p f r2 r p t ? b متغیر 001/0 08/19 10/0 31/0 001/0 20/10 77/47 مقدار ثابت 001/0 71/5 32/0 34/0 گفت و شنود 72/0 35/0 02/0 02/0 همنوایی برای تجزیه و تحلیل فرضیه اول پژوهش از آزمون رگرسیون چند متغیر خطی به روش همزمان استفاده شد. نتایج نشان داد که، ضریب همبستگی چندگانه بین متغیرهای مولفه‎های الگوهای ارتباطی خانواده (گفت و شنود و همنوایی) با متغیر تاب آوری برابر با 31/0 می‎باشد و ضریب تعیین آن برابر با 10/0 می‎باشد. همان‎طورکه در جدول ضرایب رگرسیونی فوق مشاهده می‎شود از بین دو متغیر گفت و شنود و همنوایی، متغیر گفت و شنود بیش‏ترین سهم در پیش بینی متغیر وابسته (ملاک) تاب آوری دارد. متغیر گفت و شنود با مقدار بتای 32/0و 71/5t=، در سطح آلفای 001/0 پیش بینی کننده معنی‎داری برای متغیر تاب آوری به حساب می‎آید. به عبارت دیگر با یک واحد تغییر در متغیر گفت و شنود، 32/0در متغیر تاب آوری تغییر ایجاد می‎شود. هم‎چنین متغیر همنوایی با مقدار بتای 02/0 و 35/0t=، در سطح آلفای 72/0 پیش بینی کننده معنی‎داری برای متغیر تاب آوری محسوب ‎نمی‎شود. فرضیه دوم: بین الگوهای ارتباطی خانواده و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. جدول 1.جدول خلاصه مدل رگرسیون همزمان جهت پیش بینی متغیر تاب آوری براساس متغیر الگو‎های ارتباط خانواده p f r2 r p t ? b متغیر 001/0 99/64 27/0 52/0 001/0 36/15 27/68 مقدار ثابت 001/0 40/8 42/0 47/0 گفت و شنود 001/0 31/12- 16/0- 23/0- همنوایی برای تجزیه و تحلیل فرضیه دوم پژوهش از آزمون رگرسیون چند متغیر خطی به روش همزمان استفاده شد. نتایج نشان داد که، ضریب همبستگی چندگانه بین متغیرهای مولفه‎های الگوهای ارتباطی خانواده (گفت و شنود و همنوایی) با متغیر کیفیت زندگی برابر با 52/0 می‎باشد و ضریب تعیین آن برابر با 27/0 می‎باشد. همان‎طورکه در جدول ضرایب رگرسیونی فوق مشاهده می‎شود از هر دو متغیر گفت و شنود و همنوایی، سهم قابل توجهی در پیش بینی متغیر وابسته (ملاک) کیفیت زندگی دارند. متغیر گفت و شنود با مقدار بتای 42/0و 40/8t=، در سطح آلفای 001/0 پیش بینی کننده معنی‎داری برای متغیر کیفیت زندگی به حساب می‎آید. به عبارت دیگر با یک واحد تغییر در متغیر گفت و شنود، 42/0 در متغیر کیفیت زندگی تغییر ایجاد می‎شود. هم‎چنین متغیر همنوایی با مقدار بتای 16/0- و 31/12- t=، در سطح آلفای 001/0 پیش بینی کننده معنی‎داری برای متغیر کیفیت زندگی محسوب ‎می‎شود. به عبارت دیگر با یک واحد تغییر در متغیر همنوایی، 16/0- در متغیر کیفیت زندگی تغییر ایجاد می‎شود. بنابراین در این مدل رگرسیونی هر دو متغیر گفت و شنود و همنوایی هر دو پیش بینی کننده معنی داری برای کیفیت زندگی می شوند. فرضیه سوم: بین تاب آوری با کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. جدول 1.جدول خلاصه مدل رگرسیون همزمان جهت پیش بینی متغیر تاب آوری براساس متغیر الگو‎های ارتباط خانواده p f r2 r p t ? b متغیر 98/39 001/0 10/0 32/0 15/17 001/0 18/62 مقدار ثابت 32/6 001/0 32/0 34/0 تاب آوری برای تجزیه و تحلیل فرضیه سوم پژوهش از آزمون رگرسیون چند متغیر خطی به روش همزمان استفاده شد. نتایج نشان داد که، ضریب همبستگی چندگانه بین متغیرهای تا آوری با متغیر کیفیت زندگی برابر با 32/0 می‎باشد و ضریب تعیین آن برابر با 10/0 می‎باشد. همان‎طورکه در جدول ضرایب رگرسیونی فوق مشاهده می‎شود متغیر تاب آوری، سهم قابل توجهی در پیش بینی متغیر وابسته (ملاک) کیفیت زندگی دارد. متغیر تاب آوری با مقدار بتای 32/0و 32/6t=، در سطح آلفای 001/0 پیش بینی کننده معنی‎داری برای متغیر کیفیت زندگی به حساب می‎آید. به عبارت دیگر با یک واحد تغییر در متغیر تاب آوری، 32/0 در متغیر کیفیت زندگی تغییر ایجاد می‎شود. بحث و نتیجه گیری. فرضیه اول: بین الگوهای ارتباطی خانواده و تاب آوری رابطه وجود دارد. مشخص گردید که در مولفه های الگوهای ارتباطی خانواده،بعد گفت و شنود بیش‏ترین سهم در پیش بینی متغیر وابسته (ملاک) تاب آوری دارد.. هم‎چنین متغیر همنوایی پیش بینی کننده معنی‎داری برای متغیر تاب آوری محسوب ‎نمی‎شود. این یافته ها مطابق با یافته های پژوهش هانسون (1992) و آگلند و اریکسون(1990) است چرا که یکی از یافته های پژوهش آنان این است که هر چه ارتباطات والد-کودک بهتر باشد و گفت و شنود دربین آن ها بیشتر باشدکودکان تاب آورتر می باشند. همچنین با یافته های پژوهش مولوی و همکاران(1389) همسو می باشد بنابراین شاید بتوان گفت ، گفت و شنود بالاتر برای پر بار و لذتبخش نمودن زندگی موثر خواهد بود که این امرافزایش استقلال ، و تاب آوری فرزندان را فراهم خواهد نمود ولی در خانواده های با همنوایی بالا ، اعضای خانواده از یکدیگر انتظار دارند تا نسبت به علایق خانواده علایق خود را در درجه دوم اهمیت قرار دهند که این امر باعث شده قدرت تصمیم گیری از فرزندان گرفته شده و آنان مطابق میل والدین عمل نمایند لذا شاید این عمل باعث کاهش عزت نفس وتاب آوری فرزندان را فراهم آورد. فرضیه دوم: بین الگوهای ارتباطی خانواده و کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. مشخص گردیدکه مولفه های الگوهای ارتباطی خانواده(بعد گفت و شنود و همنوایی) پیش بینی کننده معنی داری برای کیفیت زندگی می باشند این یافته ها مطابق با یافته های پژوهش رحیمی (1386) و شهرکی ثانوی و همکاران(1390) می باشد. چرا که یکی از یافته های پژوهش آنان این است که بین الگوهای ارتباطی خانواده و کیفیت زندگی رابطه معنا داری وجود دارد زیرا کیفیت زندگی به کامی اجتماعی وبه کامی هیجانی را در بر دارد. در تبیین این یافته می توان گفت هر چه خانواده ها به فرزندان خود بیشتر توجه نمایند و آنان را تشویق و ترغیب نمایند از کیفیت زندگی بالاتری برخوردار می باشند،. خانواده ها یی که شرایطی را به وجود می آوردند که در آن تمام اعضای خانواده تشویق به شرکت آزادانه و راحت در تعامل و بحث در زمینه طیف گسترده ای از موضوعات می شوند،در این خانواده ها فرزندان از کیفیت زندگی بالاتری برخوردار هستند. فرضیه سوم: بین تاب آوری با کیفیت زندگی رابطه وجود دارد. مشخص گردیدکه متغیر تاب آوری، سهم قابل توجهی در پیش بینی متغیر وابسته (ملاک) کیفیت زندگی دارد. این یافته ها مطابق با یافته های پژوهش اسمیت و همکاران (2007)و شاین و سیم کیم(2004) است چرا که یکی از یافته های پژوهش آنان این است که بین تاب آوری و کیفیت زندگی رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد و نشان دادند که افزایش تاب آوری می تواند موجب بهبود بخشیدن کیفیت زندگی گردد. همچنین با یافته های پژوهش حق رنجبر و همکاران (1390)؛آزادی و آزاد(1390)؛ کارگر(1389)؛محمودی (1387) و سامانی و همکاران(1386) همسو می باشد. چون تاب آوری نیز به واسطه ی کاهش هیجان های منفی و افزایش سلامت روان ،رضایت بیشتری از زندگی در پی دارد. یافته های این پژوهش همگام با دیگر پژوهش ها گویای این هستند که افراد دارای تاب آوری بالا،در شرایط استرس زا و موقعیت های ناگوار،سلامت روان شناختی خود را حفظ می نمایند و از کیفیت زندگی بالاتری برخوردار می باشند. در تبیین این پژوهش می توان گفت که افزایش تاب آوری می تواند موجب بهبود بخشیدن کیفیت زندگی گردد و دانش آموزانی که از کیفیت زندگی بهتری برخوردار می باشند از تاب آوری بیشتری برخوردارند. و سطوح بالای تاب آوری به فرد کمک می کند تا از عواطف و هیجان های مثبت به منظور پشت سر نهادن تجربه های نامطلوب و بازگشت به وضعیت مطلوب استفاده کند. این افراد با مشکلات زندگی بهتر می توانند کنار بیایند و زیر بار مشکلات خم نشوند و انعطاف پذیری بیشتری داشته باشند. به طور کلی نتایج پژوهش حاضر نشان داد که نوجوانان تاب آور محصول خانواده هایی است که الگوهای ارتباطی خانوادگی در آن ها بیشتر متکی بر گفت و شنود می باشد. چون الگوهای ارتباطی خانواده اثرات انکار ناپذیری بر شخصیت و رشد عاطفی کودکان ونوجوانان دارد و همچنین عامل اصلی در شیوه رفتار و نگرش کودکان می باشد و به نظر می رسد تعاملات خانوادگی بر توانایی کودک و نوجوان در مقابله با موقعیت های مختلف بیرون از محیط خانه نظیر امور اجتماعی یادگیری سیاسی ودیگر فعالیت های فرد، اثرات زیادی دارد. و افراد را تاب آور بار می آورد واین امر باعث می شود که کیفیت زندگی در افراد افزایش یابد و افراد از زندگی خود لذت ببرند.همچنین با بررسی مطالعات انجام شده ، مشخص شد که خانواده و الگوهای ارتباطی آن با تاب آوری و کیفیت زندگی دانش آموزان رابطه دارد. با توجه به یافته های این پژوهش به نظر می رسد گنجاندن مفهوم تاب آوری در برنامه طرح های مهارت زندگی و طرح های مشابه یا ساعت های کار درس پرورشی که در مدارس اجرا می شود بسیار سودمند می باشد. اجرای دوره های آموزشی برای دانش آموزان در خصوص بالا بردن میزان تاب آوری درموقعیت های مختلف نیز از مورادی است که به ارتقای کیفیت زندگی کمک خواهد کرد. محدودیت های پژوهش پژوهش حاضر هم مانند سایر پزوهش های حوزه علوم انسانی دارای محدویت هایی که است که عبارتند از: تعداد پرسشنامه ها موجب طولانی شدن زمان اجرا گردیدو ممکن است در میزان دقت پاسخ های شرکت کنندگان اثر گذاشته باشد. پژوهش حاضر بر روی دانش آموزان دختردوره متوسطه ناحیه یک شهر بندرعباس اجرا گردید. در تعمیم نتیجه بایستی احتیاط کرد. در این پژوهش با توجه به عناصر ارتباطی خانواده که شامل والدین وفرزندان می شود فقط ارتباطات والدین با فرزندان مد نظر قرار داده شده ولی ارتباطات سایر فرزندان بایکدیگر (فرزند- فرزند) مطرح نگردیده است. و در پژوهش حاضر فقط به گزارش فرزندان اتکا گردیده که این امر ممکن است منجر به سوگیری شود.