به منظور ارزیابی تنوع ژنتیکی و جغرافیایی در دو زیر گونه usitatissimum و mediteranum گیاه بزرک از نظر صفات مختلف مرفولوژی، فنولوژی، عملکرد دانه و اجزای آن ،50 ژنوتیپ بزرک از دو زیر گونه مذکور، جمع آوری شده از مناطق مختلف دنیا مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که بین میانگین دو زیر گونه و همچنین میانگین نواحی مختلف از لحاظ اجزای عملکرد دانه اختلاف معنی داری مشاهده شد ولی از لحاظ صفات عملکرد دانه در بوته، عملکرد دانه در واحد سطح و شاخص برداشت تفاوت قابل ملاحظه ای وجود نداشت. مقایسه میانگین دو زیرگونه نشان داد میانگین صفات تعداد کپسول در بوته و تعداد دانه در کپسول زیرگونه usitatissimum بیشتر بود ولی از نظر صفت وزن هزار دانه زیرگونه mediteranum برتری نشان داد و از نظر دیگر صفات تفاوت معنی داری نداشتند. بر اساس نتایج مقایسه میانگین میزان تنوع ژنتیکی موجود برای صفات مورد مطالعه در مناطق مختلف و بسته به صفت متفاوت بود. همچنین نتایج نشان داد بین ژنوتیپ های داخل نواحی از نظر کلیه صفات مورد مطالعه تنوع بالا و معنی داری وجود داشت بطوریکه تنوع بدست آمده برای صفات میانگین تعداد کپسول در بوته از 9/13 تا7/81، تعداد دانه در کپسول از 4/5 تا 22/9، وزن هزار دانه از 5/2 تا 4/6 گرم متغیر بود. میانگین عملکرد دانه در بوته از 3/0 تا 06/9 گرم در بوته و میانگین عملکرد دانه در واحد سطح از 7/188 تا 1453 کیلوگرم در هکتار به ترتیب در ژنوتیپ های نروژ 1005 و لیبی 1686 بدست آمد. در بین ژنوتیپ های مورد بررسی بیشترین و کمترین مقدار شاخص برداشت به ترتیب با میانگین 6/15 و 2/41 درصد در ژنوتیپ های افغانستان 1136 و ایران 37 مشاهده شد. در این بررسی به ترتیب صفات شاخص برداشت و تعداد انشعاب در بوته برای عملکرد دانه در واحد سطح و صفات تعداد کپسول در بوته و وزن دانه در کپسول برای عملکرد دانه در بوته اولین صفاتی بودند که در تجزیه رگرسیون گام به گام وارد مدل شده و بیشترین تنوع را توجیه نمودند. نتایج تجزیه علیت نشان داد که بیشترین اثر مستقیم مثبت برای عملکرد دانه در بوته مربوط به تعداد کپسول در بوته بود. تجزیه عاملی با دوران واریماکس 4 عامل را استخراج نمود که حدود 7/73 درصد از کل تنوع داده ها را توجیه می نمود. تجزیه خوشه ای به روشaverage linkage همه ژنوتیپ ها را در 4 گروه متفاوت قرار داد.