مطالب مورد بحث و بررسی در این رساله عبارت است از : علم کلام چیست ؟ موضع گوناگون در باره علم کلام،علم کلام چرا و چگونه پدید آمد؟ فرقه های مهم کلامی، مباحث مقدماتی که برای ورود به مسئله ((اصلاح و اصلح)) باید تمهید کرد، لطف و ارتباط آن با ((صلاح و اصلح .))

این رساله مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل است .در مقدمه به ذکر جایگاه خاتم در مسائل کلامی،بحث از خاتمیت در کلام نقلی،تقدم و تاخر خاتمیت نسبت به دیگ مسائل کلامی پرداخته شده است .در فصل اول ضروریت خاتمیت توضیح داده شده است در فصل دوم خاتمیت در قرآن بررسی گردیده .در فصل سوم خاتمیت در روایات و احادیث بررسی شده .در فصل چهارم معانی و ابعاد خاتمیت شرح داده شده .در فصل پنجم حکمت خاتمیت مد نظر بوده و در فصل ششم خاتمیت و اجتهاد تعریف شده است

در این تحقیق سعی بر آن شده است که ابتدا مبدا پیدایش فکر بی نیازی از د روشن شود و مبانی آن بیان گردد و سپس با توجه به ترتیب تاریخی که متکلمان می زیسته اند نظرات آنان آورده شود.در این میان،کتابهای متعدد از یک نویسنده وجود دارد که مطلب را تکرار نموده است که در اینگونه موارد به کاملترین و یا مشهورترین اثر بیشتر استناد شده است . متکلمانی که نظر آنان مطرح شده است اغلب کسانی هستند که کتب آنان در درجه اول اعتبار قرار دارد و آثار دیگر کلامی، یا شرحی است که بر آنها نوشته شده است و یا به تقلید از آنها است و سخن جدیدی ارائه نکرده است . لذا برای آنکه طرز تفکر متکلمان اسلامی در این باره نشان داده شود، تنها به ذکر این دسته از کتابها بسنده شده است . مگر آنکه کتابی در عین عدم شهرت مطلب تازه ای داشته باشد که از این قاعده مستثن ست .

این رساله شامل یک مقدمه و دو بخش می باشد.در مقدمه زندگینامه سید مرتضی ذکر اساتید و شاگردان و کتابهای او آمده است . در بخش نخست رساله از روش سی مرتضی در علم کلام و از مذاهبی که سید مرتضی خود را با آنها مواجه می دیده بحث شده است . در بخش دوم به بیان نظرات سید مرتضی پرداخته شده است و در خاتمه ذکر منابع مستفاد در رساله آمده است .

-1 بخش اول: تاریخچه بحث ایمان و کفر را تشکیل می دهد که عنوان مقدمه بخود می گیرد. تاریخچه این بحث با تاریخ پیدایش علم کلام اسلامی گره می خورد و نقطه عطفی است برای ظهور فرق معتزله، که از آن به بعد عقاید و آراء آنها منتشر گشته، بحثهای کلامی پیرامون مسئله مذکور و مسئله خلق قرآن و بحث از قدر و و جدالها بر سر مسئله امامت و ... یکی پس از دیگری به اوج خود می رسد. لذا آنچه در مقدمه رساله حاضر آمده، گزارشی است کوتاه از سیر کلامی مسئله "منزلت بین المنزلتین" و بحث درباره خاستگاه سیاسی و اجتماعی آن در میان مسلمین آنروز. -2 بخش دوم: در این بخش از رساله، طبق روال مرسوم، بحث از تعریفات آغاز می گردد و پس از ذکر تعریف لفظی، ماهیت تصدیق ایمانی و در نتیجه تعریف معنوی ایمان تبیین و سیر اندیشه متکلمان اسلامی اعم از شیعه و سنی پیرامون معنای تصدیق و سنخیت ایمان، تشریح شده و میان دو نظریه "فعل قلبی" و "اعتقاد علمی" که به ترتیب تزا شاعره و امامیه درباره ماهیت تصدیق ایمانی است ، مقایسه بعمل آمده است . همچنین در این بخش که نام "حقیقت شرعی ایمان" بخود می گیرد، اقوال و آراء متکلمان اسلامی ذکر شده و به طور اجمال حاصل سخنان آنها در باب تعریف ایمان آورده شده است . هدف از این بخش ، آشنایی مختصر و مفید با خلاصه نظریات آنان پیرامون حقیقت شرعی ایمان است ، لذا در آنجا از هر گونه اظهارنظر و یا نقد و بررسی صرفنظر شده است ، و نقدهای مناسب به بخش بعدی یعنی بخش سوم رساله مشتمل بر ادله و براهین هر یک از فرق کلامی احاله شده است . -3 بخش سوم: در بخش سوم دو مسئله از مسائل عمده ایمان و کفر همراه با ادله متکلمین تبیین می گردد: نخست مسئله حکم صاحب کبائر و پیگیری این سئوال که آیا مرتکب کبیره کافر است (بزعم خوارج) یا چنین که خوارج می گویند درست نیست ؟ و در مرحله بعد، مسئله رابطه ایمان و عمل و جزئیت یا عدم جزئیت اعمال در حقیقت و ماهیت ایمان مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است . -4 بخش چهارم: در بخش چهارم سه مسئله دیگر از مسائل ایمان و کفر مورد بحث قرار می گیرد.