چکیده زندگی، آراء و اندیشه های شیخ هادی نجم آبادی سارنگ میزان پور رخدادهای بزرگ تاریخی، مانند انقلاب ها، در زمینه های فکری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، علل گوناگونی داشته اند. یکی از این انقلاب ها، انقلاب مشروطیت ایران است. وقوع انقلاب مشروطه ایران علاوه بر علل گوناگونی که در تاریخ به آنها اشاره شده است؛ علل فکری و فرهنگی نیز داشته است که تحت تأثیر افکار اندیشمندان آن دوران شکل گرفت. بعبارت دیگر در زمینه های فکری و نظری انقلاب مشروطیت افراد بسیاری تأثیرگذار بوده اند. یکی از نام آورترین اینان، شیخ هادی نجم آبادی بوده است. وی در زمینه های سیاسی و مذهبی صاحب نظرات آزادیخواهانه ای می باشد که با توجه به ارتباطات فراوان او با روشنفکران آن زمان، اندیشه هایش بی تأثیر بر افراد مذکور نبوده و انتقال اندیشه های وی در میان افراد مبارز آن عصر را نمی توان نادیده گرفت. در پی این انتقال اندیشه نیز مردم به تکاپو برای مبارزه علیه استبداد و تلاش برای رسیدن به آزادی و حاکمیت قانون واداشته می شدند. پژوهش حاضر بیشتر به شناساندن زندگی این اندیشمند و تلاشش برای بیداری مردمان آن عصر، بررسی افکار و اندیشه های او و مقایسه آن با دیگر نواندیشان هم عصرش، با تکیه بر رساله ای که از خود به جا گذاشته می پردازد. واژگان کلیدی: نواندیشی دینی، آزادیخواهی، فقه سیاسی، عقلگرایی

برای شناخت صحیح تاریخ یک سلسله، آشنایی با تشکیلات اداری آن، از ضروریات اجتناب ناپذیر است. این ضرورت در مورد سلسله صفویه، به خصوص در دوره ی دوم برجسته تر می نماید. نهاد وزارت در سلسله صفویه به دلیل اهمیت خود سلسله صفویه، مهم می باشد. زیرا این سلسله با گذشت نه قرن از فروپاشی ساسانیان موفق به تشکیل کشور با مرزهای مشخص بدون تسلط دیگر اقوام تشکیل دهند. با بررسی نهاد وزارت در تاریخ ایران به اهمیت آن پی می بریم. نهاد وزارت در طول تاریخ از بخش های مختلفی تشکیل و حوزه ی فعالیت وزراءگسترده تر از قبل شده است. از لحاظ ویژگی نهاد وزارت در دوره ی صفویه را می توان به دو دوره ی تقسیم نمود. دوره ی اول از آغاز تا پایان سلطنت شاه عباس اول است که دراین دوره، افزایش قدرت قزلباشان ودین سالاری سلسله صفویه، باعث شدوزیران دارای قدرتی زیادی نباشد. اما اصلاحات شاه عباس و در نتیجه بی علاقگی شاهان به امور دولتی به تدریج منجر به افزایش قدرت وزیران در دوره ی دوم صفویه شد. دراین دوره وزیران شاخص و توانایی برسرکار آمدند وتوانستند نهاد وزارت را سروسامانی بدهند.از مهمترین این وزراء می توان به، ساروتقی، محمد بیگ، شیخ علیخان زنگنه، خلیفه السلطان و... اشاره کرد؛ این افراد با اقداماتی که انجام دادند دربعضی از موارد باعث سرافرازی وافتخار ایرانیان شدند،مانند رفتار شیخ علیخان با سفرا کشورهای اروپایی که نشان دهنده آگاهی وی در امور سیاست خارجی آن دوره می باشد، ودر بعضی از موارد این اقدامات آنها را می توان از دلایل سقوط سلسله صفویه به شمار آورد مانند اقدام ساروتقی درتبدیل املاک به املاک خاصه. عملکرد نهاد وزارت در دوره ی دوم صفویه از لحاظ مختلفی مانند: ساختار،حوزه فعالیت، خطرات، آداب و رسوم ومیزان قدرت و اهمیت آن قابل بررسی می باشد. با بررسی آنها می توان دلایل سقوط سلسله صفویه را پی برد.

منطقه ی خراسان،یکی از مهم ترین کانون های بحران در دوره ی صفوی بود. این منطقه به دلیل موقعیت حساس و مهمی که داشت، همواره مورد توجه همسایگان ایران به ویژه ازبکان قرار می گرفت. ازبکان به عنوان وارثان چنگیز و سپس تیموریان، خراسان را سرزمین موروثی خود می انگاشتند. در مقابل صفویان نیز به عنوان جانشینان حکومت های رسمی ایران، این سرزمین را جزیی از قلمرو خود می شمردند. این عامل در کنار عوامل مذهبی، زمینه های برخورد های طولانی مدت صفویان با ازبکان را فراهم کرد. تقریبا یک دهه پس از ایجاد دولت صفوی، مناسبات این دو به صورت منازعات سیاسی و مذهبی بروز یافت. این منازعات در همه ی ادوار دولت صفوی تداوم داشت و از رهگذر آن، منطقه ی خراسان متحمل آسیب های جدی شد. حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی منطقه ی خراسان که تا پیش از یورش های ازبکان طریق اعتلا می پیمود، بر اثر تهاجمات پیوسته ی آنها دچار رکود و رخوت شد. پرسش محوری این پژوهش بر این اصل استوار است که تهاجمات ازبکان چه تاثیراتی بر ساختار سیاسی و شرایط اجتماعی، اقتصادی و مذهبی منطقه ی خراسان داشته است؟ نتایج این تحقیق نشان می دهد که یورش های پیوسته ازبکان به مناطق آباد خراسان تمامی ابعاد حیات انسانی در این منطقه را تحت تاثیر خود قرار داد و روند رشد و ارتقا فضای کلی این منطقه را متوقف و یا گرفتار کندی نمود.

راه قم –قصرشیرین در دوره قاجار مهمترین راه داخلی ایران تا سرحدات غرب کشور بوده است این راه به دلیل کارکردهای متنوعی که داشت تاثیرات همه جانبه ای را در حیات سیاسی، فرهنگی ، مذهبی و اقتصادی شهرها، سکونتگاهها و منازل واقع شده درطول مسیر برجای گذارده است. این مسیر مورد استفاده طبقات گوناگون اجتماعی قرارمیگرفته است تودههای مردم از این مسیر راهی زیارت عتبات عالیات می شدند و یا جنازه های عزیزان خود را برای خاکسپاری در عتبات عالیات ازاین مسیر عبور می دادند.نیاز بغداد به انواع کالاهای ایرانی سبب گردید که تجار ازاین مسیر تجارت پر رونقی را با بغداد برقرار نمایند حتی غربی ها نیزدر امر تجارت ازاین راه سود می جستند به ویژه انگلیسی ها و فرانسوی و روسها که علاقه وافری به تجارت فرش داشتند. عبور علما و طلاب دینی که برای زیارت و یا تحصیل به عتبات می رفتند فرصت مغتنمی را برای آگاهی بخشی به توده های مردم ساکن این مسیر پررونق فراهم می نموده است تا جایی که به همین دلیل بعضی ازمناطق مانندکرمانشاه به یک مرکز مهم علمی وفرهنگی و مذهبی تبدیل شده بود.

تشکیل دولت صفوی در اوایل قرن دهم هجری یکی از رویدادهای مهم تاریخ ایران محسوب می شود. پیدایش این دولت که باید آن را سرآغاز عصر تازه ای در حیات سیاسی و مذهبی ایران دانست، موجب گردید که استقلال سیاسی ایران بر اساس مذهب تشیع، تامین گردد. با آغاز روابط سیاسی با دولتهای اروپایی و همسایگان، بازرگانی و تجارت توسعه یافت؛ به همین منظور سفیرانی میان ایران و کشورهای دیگر مبادله شد. در این میان دولت صفوی با توجه به ساختار نوین خود موقعیت حساس و وزنه ژئوپولیتیکی در قبال رقبایی چون هند و عثمانی پیدا کرد و همین موقعیت بود که دولت صفوی را وارد عرصه رقابت های جهانی و منطقه ای کرد؛ به طوری که دولت های اروپایی سعی کردند برای کاستن از فشار عثمانی در اروپا، با دولت صفوی همکاری کنند. بر این اساس سفیرانی میان ایران و اروپا، در رفت و آمد بودند. این پژوهش ضمن بیان سفارت هایی که در دوره صفوی انجام گرفته است؛ به شناساندن مفهوم سفارت و ویژگی های آن پرداخته است و کوشیده است روابط خارجی ایران و کشورهای دیگر را این بار از این منظر نگاه کند.

رضاشاه در یکی از حساس ترین مقاطع تاریخ ایران پا به عرصه ی قدرت و سیاست گذاشت و به منصب پادشاهی رسید .وی دوره ی را در تاریخ ایران رقم زد که بسیار پر تحول بو ده است، به همین دلیل مبتنی بر طبیعت تغییر آفرین اقدامات او ، در مراحل مختلف تسلطش بر نهادهای سیاسی و نظامی ایران مورد ارزیابی های گوناگون واقع شده است و افرادی از جامعه ی نخبگان ایران از میان دیوانسالاران، نمایندگان مجلس ، نظامیان ، روحانیون، سیاستمداران و اهالی مطبوعات درباره اش اظهار نظرهای بعضاً متناقض ابراز داشتند مانند سیدحسن مدرس، ملک-الشعرای بهار، علی دشتی، محمد علی فروغی ، محمد مصدق ، آیت الله نایینی و آیت الله ابوالحسن اصفهانی و... در میان این افراد کمتر کسی یافت می شود که نسبت به رضاخان از ابتدا تا انتها به یک شکل ارزیابی و اظهار نظر کرده باشد. این پژوهش در پی آن است که با شیوه تبیینی - تحلیلی این نظرات را تبیین و تغییر احتمالی آراء ایشان را درباره ی رضاشاه تحلیل نماید. بررسی این اظهار نظر ها از ابزار لازم در درک و شناخت حقایق تاریخ معاصر ایران می باشد و ما را تا حدی به کیفیت و کمیت خاستگاه تحولات بوجود آمده در اقتصاد ، سیاست و فرهنگ ایران آشنا می سازد.

سرزمین ایران در جرگه ی تمدن های اصیل و فاخری قرار دارد که علیرغم مواجهه با منازعات و مخاطرات فراوان جامعیت و یکپارچگی خود را در سطح کلان حفظ کرده است. تاریخ، مقارن با ظهور سلسله ی صفوی برای کشور وضعیتی بحرانی ثبت می کند، اما این حکومت با تلفیق عناصر ملی ـ مذهبی و کسب وحدت در صحنه ی جهان به عنوان قدرتی برتر و مستقل شناخته شد بدینسان از سایر حکومت های تاریخی ایران بعد از اسلام متمایز گردید، جشن ها و شادمانه ها عضو مهمی از خانواده ی فرهنگ ملل بوده و حامل انبوهی از نمادها و باورداشت های مردم هستند و در عرصه ی تحقیق برای گشایش رموز تکامل و اضمحلال جوامع کارآمد می باشند، لذا پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین و بررسی آن ها در دوره ی مزبور پرداخت و از این رهگذر، استیلای فرهنگ عوام را از جمله اسرار موفقیت حاکمیت یافته و در عین حال یکی از عوامل آسیب زا و مضمحل کننده را مدیریت ضعیف و اهمال در تحدید همین فرهنگ می داند.

روابط خارجی ایران در سال های ١۳۳۰-١٢٨۰ ش. بسیار خاص و پراهمیت است. وقایع بسیار مهم، سرنوشت ایران و ایرانی ها را تحت تاثیر خود قرار داده است. یکی از کشورهای موثر در سرنوشت تاریخی ایران کشور آلمان است. آلمان در دوره مورد بررسی این رساله، نقطه مقابل دو کشور مورد نفرت اکثریت ایرانی ها، روسیه و انگلیس، است. این تحقیق بر آن است تا با روش کیفی، پی به این موضوع ببرد که، در این سال ها رویکرد ایرانی ها نسبت به آلمان و آلمانی ها چگونه بوده است؟ بررسی های انجام شده نشان می دهد که، رویکرد ایرانی ها به آلمان در سال های ١۳۳۰-١٢٨۰ش. که بیشتر از تمایلات مردمی درک می شود، دردوره ی زمانی مذکور، متفاوت است. گاه رویکرد موافق، بسیار شدید است و انتقاد و مخالفت اندک است و گاه درکنار موافقان با آلمان، منتقدان نیز انتقاد و مخالفتی شدید دارند. در سال های مذکور درکنار دو رویکرد مخالف و موافق، رویکرد بی طرفانه نیز قابل مشاهده است که به نوعی، به سمت موافقان و متمایلان به آلمان سوق دارد.

این پژوهش درصدد بررسی تحولات اجتماعی و فرهنگی ایران از شهریور 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332ش، می¬باشد. یافته¬های پژوهش حاکی از آن است که در این سالها که سالهای گذر از بحرانهای بسیار در زمینه¬های مختلف برای کشور محسوب می شد، بخش¬های مختلف جامعه از جمله شهرها و روستا، سینما، مطبوعات و غیره به تبع شرایط این دوره دچار تحولات مثبت و منفی شدند. اشغال ایران توسط متفقین، ضعف قدرت مرکزی، و جابجایی کابینه¬ها و دیگر عوامل، خود از عناصری مهمی بودند که باعث تحولات در حوزه¬های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در سراسر کشور شدند. چنانکه بعد از اشغال، وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران رو به وخامت گذارد. از نظر سیاسی ایران دو پاره شد و از نظر اجتماعی نیز تورم سرسام آوری بر کشور مسلط شد. در این دوره تحولاتی در امور اجتماعی و فرهنگی کشور رخ داد که از آن جمله می¬توان به رکود فعالیت¬های کشاورزی، مهاجرت تعداد زیادی از روستاییان به شهر، رشد شهرنشینی، کاهش قدرت دربار، قدرت گیری روحانیون و احیای مناسک مذهبی، قدرت گیری اصناف، بازاریان و گارگران و شکل¬گیری جنبش¬های متعددی کارگری، شکل¬گیری جنبش¬های روشنفکری و احزاب سیاسی و به تبع آن رشد مطبوعات، گسترش آزادی بیان، قدرت گیری عشایر و ایلات و ... اشاره نمود. این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی می¬باشد.

چکیده ازآنجا که راههای ارتباطی بر تمام شئونات جامعه تاثیر می گذارد،بررسی و شناخت وضعیت آن و تلاش برای رفع موانع و مشکلات سفر ازموضوعات مهم به شمار می آید. در این پژوهش کوشیده است تا به روش کتابخانه ای،عنوان یاد شده را در دوره قاجاریه بررسی و تحلیل نماید.یافته ها بر این دلالت دارد که در مقطع زمانی دوره قاجار وضعیت راهها بخصوص راههای اصفهان چندان مناسب نبوده اند و راهها بر بستری از راههای گذشته بوجود آمده اند. وجود راههای سنگلاخی و صعب العبور در مسیرهای کوهستانی و راههای کویری و شن زار در مسیرهای بیابانی و ناامنی راهها، سفر را درایران بسیار سخت می کرد. از آنجا که وسایل نقلیه ازنوع قاطر- اسب و شتر و به شکل ابتدایی بودند،مدت سفر به درازا می انجامید و بر مشکلات سفر می افزود. شکل گرفتن تاسیسات بین راهها از جمله کاروانسراهااز راهکارهای مناسب جهت مقابله با مشکلات بوده است.این کاروانسراها در راههای منتهی به اصفهان که در مرکز فلات ایران برسر چهارراه ترانزیتی قرار داشت وبا تدبیر و درایت حکومت صفوی که به تجارت و بازرگانی اهمیت می دادند دارای اهمیت است. سفرنامه نویسان راههای ایران از جمله اصفهان را مورد توجه قرار داده و درباره اهمیت ،مسافت،و تاسیسات بین راهی و ادوات سفر توضیح داده اند. همچنین روشن نمودند که انگلستان و روسیه به دلیل منافع استعمارگرانه خود پاره ای از راههای ایران را حفظ و مرمت و امن نگاه داشتند.

خلائی که با از بین رفتن سلاجقه در ایران پیدا شد، بوسیله سلسله های مختلفی که مهمترین آنها اتابکان فارس، اتابکان آذربایجان، اتابکان یزد، اتابکان لرستان(لربزرگ و لرکوچک) بودند، پرگردید. از میان سلسله های یاد شده، تنها سلسله ای که بیش از همه تداوم پیدا کرد اتابکان لرکوچک(1006-570ه.ق)بود که موجودیت سیاسی خود را تا اواسط عصرصفوی همچنان حفظ کردند. اتابکان لرکوچک از طایفه لر جنگروی بودند که برای پیدا کردن چراگاه، همراه با برخی طوایف دیگر در تاریخ نامعلومی از محل سکونت اصلی شان یعنی مانرود(مادانرود در بخش طرحان واقع در جنوب کوهدشت) به محلی به نام جنگروی در شمال شرقی شهرستان کوهدشت کوچ نمودند و نام همین منطقه را نیز بر خود گذاردند. این طوایف تا سال 550ه.ق از خود فرمانروایی نداشتند، تابع خلافت عباسی و حکام عراق عجم بودند و خراج و مالیات رابه بغداد می¬فرستادند تا اینکه یکی از امرای سلجوقی به نام حسام الدین شوهلی فرمانروای لرستان و قسمتی از خوزستان گردید. در زمان حکمرانی همین شخص بود که برخی از بزرگان طایفه جنگروی از جمله محمد و کرامی به خدمتش در آمدند و مقام و منزلت بالایی یافتند. به واسطه اینان، شجاع الدین خورشید یکی از نواده های محمد نیز به خدمت حسام الدین شوهلی درآمد و پس از مدتی از طرف وی به شحنگی برخی از ولایات لرکوچک منصوب شد. پس از مرگ حسام الدین شوهلی، شجاع الدین خورشید به استقلال به حکومت پرداخت و به تدریج بر مناطقی از متصرفات یکی از امرای سلسله بنی عیار به نام سرخاب بن عیار که شحنه برخی دیگر از نواحی لرکوچک بود چیره شد و سرخاب بن عیار مجبور شد به شحنگی مانرود بسنده نماید. شجاع الدین خورشید پس از مدتی بر تمام مناطق لرکوچک و اقوام و طوایف آن دست یافت و سلسله ای به نام اتابکان را تاسیس نمود که بیش از چهار قرن دوام پیدا کرد. از این سلسه، بیست و چهارتن حکومت کرده اند که آخرین آنها شاهوردیخان بود که چون از فرمان شاه عباس یکم صفوی سر بر تافت، در سال 1006ه.ق به دستور وی کشته شد. با مرگ او سلسله اتابکان لرکوچک منقرض شد و سلسله جدیدی به نام والیان لرستان جای آنها را گرفت.

تاریخ ایران در سده های اولیه اسلامی یکی از دورهای حساس این سرزمین محسوب می شود، اوضاع و احوال ایران در این عصر متأثر از مهاجرت فاتحان مسلمان به ایران و برخورد دو نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی متفاوت بود. روند چگونگی پذیرش دین اسلام و ترک آئین زرتشت از سوی ایرانیان و از هم پاشیدگی نظام شاهنشاهی ساسانی، از مهم ترین مسائل قابل بحث در این مقطع زمانی است. در این عصر شکل و شمایل جامعه ایران که طی چندین قرن بدون تغییر و دست نخورده باقی مانده بود، به دنبال مهاجرت اعراب به تدریج تغییر کرده و رفته رفته پیوند خود را با گذشته باستانی اش از دست داد و چهره ای متفاوت از گذشته به وجود آورد.

ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان تاثیرات مهمی را در تاریخ سیاسی، اجتماعی، مذهبی، نظامی، اقتصادی و ...، منطقه و حتی تاریخ جهان گذاشت و قرآن به عنوان راهنما و چارچوب این دین، در دوره پیامبر(ص) با نزول تدریجی اعمال میشد. جانشینان آن حضرت، سعی در ادامه کاربست قرآن در عملکرد خود و جامعه را داشتند. این پژوهش کوشش مینماید تا استناد و استفاده خلفا از قرآن را در موضوعات مختلف سیاسی، نظامی و اجتماعی، از رحلت پیامبر(ص) تا خلافت امویان(11-41ه.ق) بررسی نماید. خلفا با استناد به قرآن سعی در مشروعیت بخشی به اعمال سیاسی- اجتماعی و مذهبی خود بودند و همچنین قرآن در پیشبرد اهداف نظامی آنان کاربرد زیادی داشت؛ به طوری که یکی از عوامل پیروزی مسلمانان در فتوحات و حتی در جنگهای داخلی دوره ابوبکر و علی(ع)، استناد به قرآن و یا استفاده از آن به عنوان وسیله ای برای شکست رقیبان، به شمار میرفت.

رواج شهرنشینی و افزایش جمعیت نیاز به مکانی جهت استراحت و سرگرمی برای افراد جامعه را ضروری ساخت؛ یکی از عناصر کالبدی فضای شهری درایران قهوه خانه است که در آغاز شکل گیری با هدف محلی جهت استراحت و صرف قهوه در فضای شهری بنا گردید. بعدها برحسب ضرورت و نیاز اجتماعی دراشکال مختلف معماری و انواع گوناگون کارکرد در سراسر کشور توسعه یافت. به تدریج افراد جامعه با وجود اختلاف طبقاتی و تنوع اندیشه به این مکان جذب شدند.

پیشرفتها و ترقی همه جانبه اروپا و غرب به یکباره شرقیان از جمله ایران و عثمانی را با شکستهای سنگین نظامی روبرو و آنها را به عمق عقب ماندگی خود آگاه ساخت. روشنفکران ایران و عثمانی یکی از علل اصلی عقب ماندگی مملکت خویش را در اثر بیسوادی عمومی و ناکارآمدی نظام آموزش سنتی و هم چنین بیشتر پیشرفتهای غرب را در سایه نظام آموزشی مدرن و مدارس آنها می-دانستند. به همین دلیل سعی در اخذ و راه اندازی نظام آموزشی آنها کردند، این امر ابتدا در عثمانی در عرصه آموزش نظامی شروع، سپس به عرصه آموزش عمومی جامعه وارد شد و اولین مدرسه رشدیه در عثمانی و به تاسی از عثمانی در ایران تاسیس گردید. بررسی تطبیقی مدارس جدید این دو کشور همسایه با اشتراکات فرهنگی زیاد، نقاط اشتراک و افتراق مدارس نوین آنها را در روند تاسیس، رشد و توسعه نشان داده، هم چنین نشانگر کم و کیف واکنش نظام آموزش سنتی، دولتهای مربوطه، مذهب، علما و مردم عادی به آنها است و به عبارت بهتر کنش و واکنش متقابل دو نهاد سنت و مدرنیته را به خوبی روشن می سازد.

تاریخ تحولات سیاسی ایران و جهان بیانگر این واقعیت انکار ناپذیر است که رقابتها و کشمکش ها و بحرانهای جانشینی یکی از مهمترین مباحث چالش بر انگیز در تمام حکومتها بوده و حتی امروز نیز در بسیاری ازکشورهای سلطنتی جهان صادق است. منازعات مذکور که در بیشتر مواقع به بحران شص اساسی سیاسی تبدیل می گردید، در پرتو مجموعه ای از عوامل و از جمله: فقدان قوانین مدون و مشخص جانشین، قدرت استبدادی سلاطین، منافع و مطالع ساختار سیاسی قدرت و ... و با بازیگری ساختار قدرت از جمله نهاد امارت، وزارت و حرمسرا به وقوع پیوست. در کنار این عوامل و بازیگران و نتایج و پیامدهای این کشمکش ها و بحرانها در ابعاد و زمینه های سیاسی و اقتصادی نیز قابل توجه است . تاریخ ایران در مقطع مورداشاره پیامدهای منفی بسیاری را به ثبت رسانده است که سرانجام نیز در ضعف و سقوط حکومت های مستقر برآن خود را به نمایش نهاد . پژوهش حاضر سعی کرده است تا کشمکش ها و بحرانهای جانشینی در دوره صفویه را با بهره گیری از منابع تاریخی معتبر و به صورت توصیفی – تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار دهد .