سکونتگاه یثرب پیش از هجرت پیامبر محل استقرار طوایف و قبایل متعددی بود که روابط بینا طایفه ای آنها می توانست بر روند تحولات تاثیر قابل توجهی بگذارد. امروزه مطالعه تاریخ پیامبر بیانگر عملکرد طوایف یثرب نیست.باشد، در نتیجه شناخت عملکرد قبایل در دوره پیامبر نه تنها بخش قابل توجهی از این تاریخ را روشن می کند بلکه بُعد طایفه ای رفتار یاران پیامبر را نیز مشخص می-سازد. بررسی طوایف یثرب در صدر اسلام نشان داد که چندین طایفه اوسی و خزرجی در یثرب وجود داشتند که مستقل عمل می کردند. تضاد و دشمنی میان طوایف اوسی و خزرجی در نبرد بعاث اندکی پیش از هجرت پیامبر، به منتهی الیه خود یعنی تصمیم هر دو طرف در حذف نهایی طرف مقابل از سرزمین یثرب رسیده بود. در این نبرد شکاف دیگری میان خزرج پدید آمد که بخشی از طوایف خزرج را در گروه بندی جدیدی وارد کرد. زمانی که پیامبر وارد یثرب گردید، با چنین ساختاری به لحاظ اجتماعی مواجه بود. در نتیجه بخش اعظم مسلمانان بومی یثرب در سالهای نخست از خزرجیان بودند و از سال پنجم هجری به بعد اوسیان اسلام را پذیرفتند که آنهم نه از روی میل و رغبت بلکه برای حفظ موقعیت و از روی ترس بود. در نتیجه مناسبات میان طوایف گوناگون اوسی، خزرجی و طوایف مهم یهود در یثرب، بر روابط آنها با پیامبر تاثیر مستقیم داشت که آن را می توان در دو مقطع پنج ساله نخست و پنج ساله پایانی حکومت پیامبر در یثرب به صورت جداگانه بررسی کرد. در نیمه اول این حکومت سه گروه شکل گرفتند که عبارت بودند از مومنان شامل طوایف خزرج، کافران شامل طوایف یهود و بخش اعظم اوس و منافقان که عمدتا بخش اعظمشان خزرجی بودند. در نیمه دوم حکومت پیامبر گروه کافران دیگر وجود نداشتند. منافقان خزرجی هم مدیرت شده بودند ولی کافران دوره قبل به منافقان این دروه تبدیل شده بودند. از این رو در این دروه ما با دو گروه مومنان و منافقان مواجه هستیم و بخش اعظم منافقان در این دوره اوسی هستند. این گروه بندی هرچند مذهبی به نظر می رسد، ولی باید گفت سیاسی است و به عضویت طوایف در سازمان سیاسی پیامبر و میزان اطاعت پذیری آنها بازمی گردد. کلمات کلیدی: ساختار اجتماعی، قبیله، پیامبر، صدر اسلام، یثرب

سئوال اصلی این پژوهش این بود که تصویری که طبری از عصر مکی سیره نبوی ارایه داده بود با این تصویر در کتاب تاریخش چه شباهت ها و چه تفاوت هایی دارد و آیا می توان گزارش های تفسیر را مکملی تاثیر گذار برای حوادث تاریخی دانست؟یانه؟ برای اینکار ابتدا گزارش های تاریخی موجود در کتاب تفسیر گزینش شد و گزارش های مربوط به این حوادث از کتاب تاریخ طبری نیز استخراج گشت و برای استقصای بهتر از فهرست کتاب« موسوعه تاریخ اسلامی »و نیز کتاب های «سیره نبوی در تفاسیر» و« تاریخ در قرآن » استفاده شد و در نهایت سیزده مورد گزارش تاریخی که بین تاریخ و تفسیر طبری مشترک بود استخراج گشت که عبارتند از : بعثت، فترت وحی ، وفات ابوطالب ، مذاکره قریش با ابوطالب، داستان غرانیق،دعوت خویشان،پیشنهاد پرستش متقابل ،برخورد با ابولهب ، فرمان دعوت عمومی،اسراء، ملاقات با جنیان،هجرت به مدینه در این میان گزارش های تاریخی دیگری نیز در تفسیر طبری یافت شد که هرچند برخی مورخان دیگر به آنها پرداخته بودند اما جایشان در کتاب تاریخ طبری خالی بود . این گزارش ها مربوط به حوادث: «برخورد ولید بن مغیره با قرآن» و «عکس العمل ابوجهل به نماز پیامبر» و «آزمودن پیامبر (ص) به کمک یهود» و« اتمام حجت مشرکان مکه »و «تلاش قریش برای فتنه گری در وحی » هستند . بررسی و تحلیل گزارش های طبری ما را به این نکته ها رهنمون شد.: 1. تصویر سیره نبوی در تفسیر، تفاوت چندانی با این تصویر در تاریخ طبری ندارد، و درموارد بسیاری با تکرار گزارش ها مواجه هستیم ، 2. در تفسیر گزارش هایی که صرفا صبغه تاریخی داشته باشد نمی توان یافت. 3. چه درتفسیر و چه درتاریخ نقد یا تحلیل صریحی نسبت به گزارش های تاریخی یافت نمی شود. 4. موارد تکراری میان تفسیر و تاریخ بسیار است و بعید می نماید که با این همه تکرار تکمیل تفسیر هدف اصلی تاریخ باشد،بله برخی از گزارش های تاریخ حتی در این مقطع مکمل تفسیر است. 5. این احتمال وجود دارد که در موارد بسیاری که حوادث در تفسیر هم دنبال می شود ، طبری به اتکا مطالبی که در تفسیر آورده ، گزارش های تاریخش را مختصر کرده باشد.به همین دلیل در این مقطع، تاریخ او نسبت به تواریخ دیگر ،مختصر است. 6. در اکثر موارد اطلاعات جزئی تفسیر در مورد حوادث تاریخی ذکر شده بیشتر از تاریخ است. مانند ملاقات با جن ها ،معراج و... و اختلاف نظر های موجود در مورد حوادث را بیان نموده است . 7. تاریخ طبری سال ها پس از تفسیر او نگاشته شده و اختصار آن در برخی موارد را می توان به اتکای گزارش های موجود در تفسیر دانست 8. شاید به دلیل تقدم تفسیر بر تاریخ است که تفسیر نقش مکمل واضحی را برای تاریخ دارد و تاریخ طبری را بدون مراجعه به تفسیر می توان ناقص تر از کتاب های پیش از او دانست . 9. روشن نبودن مرز های دو علم تاریخ و تفسیر در دوران طبری را نیز می توان عامل خلا تاریخ از برخی گزارش های تاریخی موجود در تفسیر دانست . 10. طبری در غالب موارد به اتکا احادیثی که روایت کرده ، ظاهر قرآن را تخصیص می زند و قرآن را قرینه ای برای پذیرش یا رد روایات نمی داند و از تأویل قرآن برخلاف ظاهر بدوی آن گریزان است. این روش او را غفلت از مواد تاریخی و قراین تاریخی متن قرآن در موارد ممکن مانند سوره نجم و افسانه غرانیق و مانند آیات سوره جن و روایات ملاقات با جن ها و...کشانده است. 11. تقطیع برخی روایات بدون ذکر قرینه بر تقطیع مثل تقطیع روایت محمد بن کعب در تفسیر ،ذیل داستان آیات شیطانی 12. بی علاقگی به تکمیل اطلاعات تاریخی و بسنده کردن به نقل روایاتی که ارکان اصلی حادثه را بیان می کند.مانندروایاتی از یعقوبی ،بلاذری و ابن اسحاق که در حادثه دعوت خویشان بود ولی طبری از آنها استفاده نکرد. 13. طبری بسیاری از روایت هایش را به نقل از استادانی ذکر کرده که از آنها روایات متعدد و فراوانی را شنیده یا اجازه گرفته و این احتمال که درموارد بسیاری روایت هایش از منابع شفاهی بوده یا ازکتابی که تمام آن را سماع کرده یا اجازه روایتش را گرفته ،وجود دارد. 14. طبری اهمیت فراوانی به اسناد روایات می دهد و همین مطلب در موارد بسیار دلیل تکرار روایت های او برای دست یابی به سندی کوتاه تر یا متقن تر است و تاکید بر علو سند و تنوع اسناد ها در تاریخ و تفسیر طبری در موارد متعدد دیده می شود زیرا طبری یک داستان را با روایت های متعددی نقل می کند که برخی یا واسطه کمتری از دیگری دارد یا افراد موثق تری آنها را نقل کرده اند.به عنوان مثال روایت های جابر در بعثت . 15. با یافتن روایت های مشترک و تکراری در تفسیر و تاریخ طبری می توان ،اعتماد و استناد طبری به این روایت ها را فهمید ،اگر چه او خودرا در مقدمه تاریخ تنها ناقل می داند ،اما گزینش روایت های خاصی که در تفسیر آنها را به عنوان روایت های معتبر نقل کرده ،گویای اعتماد طبری به این روایت هاست. از جمله این موارد ،روایت معراج انس و نیز گزارش های فترت و گزارش مشترک داستان آیات شیطانی است. 16. برخلاف تاریخ طبری، اختلاف نظر های موجود درمورد وقایع تاریخی ، در گزارش های تفسیر کاملا منعکس شده است مانند هجرت ،ملاقات با جن ها. 17. تفسیر طبری و تاریخش متأثر از گرایش های مذهبی او نگاشته شده و در آنها دفاع از مسکلک اهل سنت را با گرایش اهل حدیث می توان یافت. 18. هم چنان که در زندگینامه طبری آمده ، او ابتدا محدثی بود که فقیه شد و پس از آنکه در فقه و حدیث به مقام والایی رسیده بود به تفسیر و سپس تاریخ پرداخت ،به همین جهت چهره او حتی در تفسیر و تاریخ چهره یک محدث ظاهر گراست که روایت های تفسیری و تاریخی را در کتاب های خود گرد آورده و نمی توان رویکرد های اصلی و ممیزه های موجود در دو علم تاریخ و تفسیر را به وضوح در آثار او یافت. 19. احتمال تشیع طبری (به معنای تشیع مذهبی و سیاسی) بسیار ضعیف است که علاوه بر شواهد متعدد تاریخی ، اظهار نظر های علمی طبری در آثارش نیز به روشنی آن را رد می کند. 20. اندیشه سیاسی طبری که برخاسته از مکتب اهل سنت است و حکومت غالب زمانه را مشروع می داند ، از تاریخ او تاریخی مقبول برای مکتب سنیان ساخته است. 21. گزارش های خردستیز و افسانه های اسرائیلی فراوانی در تاریخ و تفسیر طبری یافت می شود که نتیجه برخورد او با روایات به شیوه اهل حدیثیان ظاهری است.

در پی تحولات دو قرن اخیر و فروپاشی امپراطوری عثمانی ، جریان عربی با تاکید بر مفاهیم عربیت و نژاد در جوامع عربی مطرح شد و طرفداران این جریان سعی در ارائه دلایلی در تحکیم پایه های مشروعیت حکومت امویان و توجیه عملکرد ایشان داشتند. طرفداری جریان ناسیونالیسم عرب از مشروعیت امویان بدان جهت بود که در حکومت اموی نگرش های قومی نژادی مورد توجه حاکمان بود و امویان جزء معدود سلسله هایی هستند که بر مفهوم عربیت تاکید دارند. در این نوشته دیدگاه دکتر حسین عطوان نسبت به مشروعیت خلافت اموی بعنوان یکی از نمایندگان این گروه از بین اندیشمندان جهان عرب مورد بررسی قرار گرفته است. به موازات جریان ناسیونالیسم عربی، جریانی با تکیه بر ارزشهای عمیق اسلامی در جهان عرب شکل گرفت که با تکیه بر ارزشهای اسلامی خلافت امویان را فاقد مشروعیت قلمداد می کرد. آراء دکتر طه حسین و دکتر عباس محمود عقاد بعنوان نمایندگان این گروه مورد کاوش قرار گرفته است. کلید واژه : خلافت اموی ، مشروعیت ، طه حسین ، عباس محمود عقاد ، حسین عطوان

از حضرت امام جعفر صادق(ع) ششمین جانشین پیامبر اعظم اسلام(ص) (شهادت148هجری) میراث روائی کلانی برای شیعیان دوازده امامی و سایر مسلمانان باقی مانده است. بخشی از این میراث، مناظره های حضرت با مذاهب و مکاتب دیگر می باشد که در متون روائی شیعه به ثبت رسیده است. در این تحقیق تلاش شده مناظرات مورد نظر را استقراء کرده و ضمن مقایسه متون منتشر شده با یکدیگر، اعتبار سندی آنها نیز مورد بررسی قرار گیرد و سیر ثبت این مناظرات در متون روائی شیعه، پیگیری شود. علاوه بر این میزان استفاده علمای شیعه از این مناظرات در استدلال های علمی خود در حد امکان بررسی شده است. متون مناظرات در سه مقطع تاریخی به ثبت رسیده اند (قرن سوم و چهارم* قرن پنجم و ششم؛ قرن دهم و یازدهم) منابع مناظرات در دوره نخست عمدتاً منابعی هستند که توسط کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، تالیف شده اند. در دوره دوم منابعی هستند که شیخ طوسی یا طبرسی ت،لیف کرده اند. منابع مناظرات در قرن دهم و یازدهم و پس از آن منابع مجلسی، شیخ حر عاملی و... هستند. در مورد هر مناظره ابتدا به قدیمترین منبع (منبع دوره اول) مراجعه گردید و ضمن بررسی متون روائی این دوره کاملترین روایات به عنوان معیار قرار می گرفت. بررسی سندی روایات مناظره می تواند مسیر نقل آن را تا دوره تدوین احادیث قرن سوم و چهارم معلوم کند. همچنین مشخص می گردد که روایت مرود نظر از چند طریق نقل شده است و چگونه به منابع مت،خر رسیده و کتاب های مت،خر (طبرسی، بحار و...) از چه منابعی روایات خود را اخذ کرده اند. طبرسی در کتاب الاحتجاج عمده این مناظرات را جمع کرده است. سلسله سند آنها را هنگام تدوین خذف کرده اما منابع دوره نخستین سلسله سندها را آورده اند که ما بر اساس دیدگاه های آیت الله خوئی به ارزیابی آنها پرداخته ایم. مناظرات امام صادق(ع) در منابع علمی شیعه اعم از کلامی، فقهی، تاریخی و.. جستجو کرده تا کاربرد و استفاده علماء از این مناظرات را پیگیر کنیم و میزان توجه ایشان را دریابیم