بررسی عوامل مؤثر در انتشار آلودگی هوا در کشورهای حوزۀ دریای خزر: رهیافت مدل دوربین فضایی تابلویی

بر اساس حقوق بین‌‌الملل هیچ دولتی حق ندارد از سرزمین خود به طریقی استفاده کند یا اجازۀ استفاده از آن را بدهد به گونه‌ای که فضای سرزمین دیگری را آلوده کند. اقتصادسنجی فضایی ابزار قدرتمندی برای بررسی میزان تأثیرپذیری سطح آلودگی یک کشور از سطح آلودگی کشورهای همسایه و مجاور آن است. هدف اصلی این مقاله بررسی عوامل مؤثر در انتشار کربن‌‌دی‌‌اکسید سرانه در بین 11 کشور حوزۀ دریای خزر تحت اثرات سرریز فضایی آلودگی و تکنولوژی طی بازۀ زمانی 1992- 2010 است. بدین منظور مدل دوربین فضایی (SDM) در چارچوب داده‌‌های تابلویی فضایی برازش شده است. ویژگی بارز مدل SDM نسبت به سایر مدل‌‌های فضایی (از جمله SAR و SEM)، واردکردن همزمان وقفۀ فضایی متغیر وابسته و وقفۀ فضایی متغیرهای توضیحی به‌منزلۀ متغیرهای توضیحی جدید در مدل است. نتایج تخمین مدل بیانگر این است که درجۀ شهرنشینی و شدت انرژی در انتشار گاز دی اکسید کربن سرانه تأثیر مثبت و معنی‌‌داری داشته و کشش خودرگرسیون فضایی انتشار دی ‌‌اکسید کربن سرانه، 22/0 و کشش انتشار دی ‌‌اکسید کربن سرانه نسبت به میانگین وزنی فضایی شدت انرژی، 31/0 ارزیابی شد. درجۀ شهرنشینی بیشترین تأثیر را در انتشار آلایندۀ جوی دی ‌‌اکسید کربن سرانه دارد به گونه‌ای که یک درصد افزایش در درجۀ شهرنشینی به طور متوسط به 97/1 درصد افزایش در انتشار آلایندۀ جوی دی ‌‌اکسید کربن سرانه منجر خواهد شد. همچنین، طبق نتایج، فرضیۀ زیست‌‌محیطی کوزنتس فضایی در کشورهای تحت بررسی تأیید می‌‌شود. بنابراین، افزایش درآمد سرانه ابتدا موجب افزایش آلودگی جوی شده است، اما در ادامه سبب کاهش انتشار آلایندۀ جوی دی ‌‌اکسید کربن سرانه خواهد شد. مهم‌ترین توصیۀ سیاستی این پژوهش برای کشورهای منطقه، پایبندی به مفهوم محیط‌زیست مشترک در قالب کنوانسیون تهران و پیمان‌‌های زیست‌‌محیطی در قالب اکو (ECO) است.