اصول و مبانی دبیری در متون کلاسیک (بر پایه تحلیل امّهات متون نثر فارسی تا قرن نهم)

هنر دبیری و نویسندگی میراث فرهنگ غنی و کهنی است که از ایران باستان سرچشمه گرفته است و با ورود اسلام به ایران و پیوند فرهنگ ایرانی- اسلامی غنای خاصی یافته است. آثار نویسندگان بزرگ ادب فارسی بر مبنای اصول و مبانی، شکل گرفته است که این اصول و مبانی را می توان نظریه دبیری فارسی دانست. نویسندگان و دبیران فرهیخته زبان فارسی برای تأثیرگذاری بیشتر بر خواننده ارائه سخن را بر اساس اصول و مبانی خاصی طرّاحی کرده اند از جمله واژه گزینی، واژه چینی، چگونگی شروع و خاتمه سخن. بهره گیری از آیات و احادیث و تاریخ و ... که حاصل شناخت و فراگیری و به کارگیری این اصول و مبانی خلق شاهکارهای ادب فارسی است. همچنین دبیری نیاز به فراگیری مهارت ها و فنونی داشته است که دبیران از طریق آموزش، این مهارت ها را فرا می گرفته اند و نیز افراد خاصی با ویژگی های خاص برای این علم و فن و هنر برگزیده می شدند و دانش هایی با شیوه های خاص به آنان آموزش داده می شده است. به نظر می رسد که در میان نویسندگان و ادیبان زبان پارسی کسی به جز نظامی عروضی به تدوین و تنظیم اصول و مبانی دبیری در یک کلام منسجم و پیوسته نپرداخته باشد و تبیین نظریه دبیری قدیم را می توان در چهار مقاله عروضی مشاهده کرد که در ابتدا معیار ترسل و نامه نگاری بوده است و سپس مبنای کار نویسندگی قرار گرفته است. در این رساله با بررسی و تحلیل سخن نظامی در کتاب چهار مقاله، نکته ها و ظریفه های ضروری سخنِ سخنوران و دبیران دسته بندی شده تا بتوان از آن ها به عنوان درآمد سخن و راه ورود به مباحث سود جست؛ پس متون منتخب در سنجه ارزیابی اصول و مبانی نثر دبیران سنجیده شد. علاوه بر نکته هایی که نظامی عروضی در تدوین آیین دبیری آورده است نکته های دیگری از بررسی متون دیگر حاصل آمده و بر موارد قبلی افزوده شد، در نهایت مجموع این اصول با نمونه هایی از شواهد آن دسته بندی و تبویب و تحلیل و تفسیر شد. به طور کلی در این رساله معاییر و موازین اصول دبیری را بر دو پایه این چنین استوار ساخته ایم: 1- حصول مبانی نظری و به دست آوردن نظریه دبیری قدیم و تفکیک اصول و مبانی دبیری از آن. 2- بررسی امّهات متون نثر دوره اوّل و دوم نثر فارسی و تحلیل متون مورد نظر. در بخش اوّل رساله، مباحثی از قبیلِ حسن آغاز، واژه گزینی، واژه چینی، بهره گیری از آیات و احادیث و تاریخ و ..، در متون منتخب: مقدمه شاهنامه ابومنصوری، سفرنامه ناصرخسرو، سیاست نامه، قابوس نامه و تاریخ بیهقی بررسی شد. در بخش دوم رساله به بررسی مسائل نثر تزیینی در متون منتخب نثر دوره دوم: کلیله و دمنه، التوسل الی الترسل، ترجمه تاریخ یمینی، نفثه المصدور، تاریخ جهانگشا و تاریخ وصاف پرداخته شده است.