نگرشی جامعه شناختی به جنگ ایران و عراق رهیافت نشانه شناسی

در پژوهش حاضر تلاش می شود از منظر جامعه شناسی تاریخی با رویکرد نشانه شناسی به این دو پرسش پاسخ داده شود که چگونه شکاف های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی موجود در جوامع ایران و عراق، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 فعال شد و چگونه برداشت های حاصل از این شکاف ها جنگی طولانی و پر هزینه را به مدت 8 سال (67-1359) میان دو کشور رقم زد. فهم معنا شناسانه از نشانه جنگ بدون فهم تاریخی از خود جنگ و فرهنگ طرف های درگیر در جنگ امکان پذیر نیست. رویکرد نشانه شناسی رولان بارت فرانسوی به عنوان چارچوب نظری برای تجزیه و تحلیل جامعه شناسی این جنگ به مثابه نشانه برگزیده شد. بارت نشانه ها را بهترین داده ها برای تجزیه و تحلیل هر پدیده می داند. قدرت از نظر میشل فوکو شبکه ای از قدرت و مقاومت است که شبکه ای از این استراتژی های نیز می باشد. با ترکیب نظریه های بارت و فوکو نظریه جدیدی در عرصه جامعه شناسی جنگ در این پژوهش ارایه می شود. در این نظریه استراتژی قدرت در شبکه جنگ به سه سطح ملی (فرهنگی) نخبگانی (دولتمردان) و سطح رزمندگان تقسیم می شود.براساس نظریه نشانه شناسی، استرتژی نخبگانی به مثابه نشانه تا جایی توان مقاومت در عرصه نبرد ارد که در سطوح استراتژی ملی و استراتژی رزمندگان نشانه ای معنادار باشد. فهم ایرانی از جنگ برمبنای یک مسیولیت تاریخی استوار بود که بر عهده آن ها گذاشته شده بود. اسامی تیپ ها، لشکر ها، رمزها و عملیات ها نشانگر این مسیولیت مذهبی تارخی در رهایی انسان از ظلم بود. در جبهه عربی عراق، جنگ دفاع از نشانه عروبت تلقی می شود که از این جهت خوزستان مرکز ثقل انجام عملیات های نظامی صدام گردید. از انجا که پیام رهایی بخش ایران لامکانی بود و مرزو جغرافیا نمی شناخت و انجام عملیات در جنوب نیز به لحاظ نظامی غیر ممکن بود جبهه نگ به تریج از خوسستان به کردستان عراق در شمال غرب منتقل شد. اما این تغییر جبهبه در استراتژی عراق فاقد معنا بود زیرا باز پس گریری شبهه جزیره فاو مهم ترین استراتژی عربی صدام بود. در چنین شرایطی قطعنامه 598 شورای امنیت سازمان ملل که قبل از آن از سوی ایران به عنوان اقدامی در جهت تداوم حکومت ظالمانه صدام تفسیر می شد با توجه به کشتار دسته جمعی مردم حلبچه توسط صدام با بمباران شیمایی مبنای تفسیر جدیدی از نشانه خطرناک و غیر انسانی شدن جنگ قرار گرفت و پایان جنگ را برای طرفین رقم زد. به خصوص این که تهاجم نهایی و مجدد ارتش صدام برای تصرف شهر خرمشهر در تیر و مرداد ماه سال 1367 با حضور انبوه رزمندگان ایرانی در جبهه های جنگ ناکام ماند.