بررسی طرح واره ی حرکتی در منطق الطیر عطار

استعاره ی مفهومی از مقوله های بنیادی زبان شناسی شناختی است که برای رسیدن به درکی شایسته از پدیده ها، الگوهای خود را بر عناصر شناخت آفرین بنیان نهاده است. یکی از این الگوها طرح واره ی تصویری است که بر اساس انطباق دو حوزه ی عینی و ذهنی که مبدأ و مقصد خوانده می شوند، شکل می گیرد. مفهومی که موجب تطابق دو حوزه ی مذکور می شود، «انگاشت» یا «انگاره» نامیده می شود. طرح واره های تصویری به سه دسته ی عمده تقسیم می شوند: 1) حرکتی؛ 2) حجمی؛ 3) قدرتی. به اعتقاد جانسون، انسان با مشاهده ی حرکت خود و سایر پدیده های عینی و متحرک، ساخت های مفهومی را در ذهنش به وجود می آورد. این ساخت ها حاصل تجارب فیزیکی انسان از جهان مادّی و متحرک هستند. به عقیده ی جانسون همان گونه که حرکت دارای نقطه ی آغاز، پایان و مسیر است، طرح واره های حرکتی هم دارای نقطه ی آغاز، پایان و مسیر است و چون نوع حرکت و جهت از جایی به جای دیگر متفاوت است، طرح واره ی حرکتی نیز به واسطه ی تعدد جهات به سه دسته ی افقی، عمودی و چرخشی تقسیم می شود. منطق الطیر عطار، اثری تمثیلی و نمادین است و موضوع آن، سفر/ حرکت از خاک به افلاک است و عطار برای محسوس و قابل درک نمودن این حرکت روحانی و انتزاعی از طرح واره ی حرکتی که محصول تجربیات انسان از عالم مادّی است، استفاده کرده است. از این رو، منطق الطیر از قابلیّت لازم برای بررسی بر اساس طرح واره ی حرکتی برخوردار است و در این پژوهش طرح واره ی حرکتی افقی، عمودی و چرخشی مورد بررسی قرار گرفته اند. با توجه به طرح واره ی افقی، عطار، لازمه ی کمال انسان را بی توجهی به دنیا، جسم و نفس می داند و حرکت از این سه مبدأ، به سوی کمال، وحدت وجود و بقا را می توان حرکت از «خود به خود» تعبیر کرد و آن را متأثر از نگرش اشراقی عطار دانست. عطار در منطق الطیر بیش از همه بر طرح واره ی مسیر تأکید دارد و می توان گفت این منظومه ی عرفانی کوششی برای تبیین اهمیّت و ضرورت حرکت در مسیر و ایجاد خودسازی به منظور وصول به حق است و هفت وادی در حقیقت، منازلی در مسیر حرکت است که هرکس به میزان شایستگی خود می تواند چند یا همه ی آن ها را طی کند. طرح واره ی عمودی در منطق الطیر دارای دو نوع صعودی و نزولی است که آن ها را در مفهوم نمادین می توان به مراتب معنوی و منزلتی انسان تعبیر کرد. بر اساس طرح واره ی چرخشی، «بازگشت» به وطن ازلی مهم ترین دغدغه انسان است که با حرکت چرخشی از «خود به خود» و از «حق به حق» تحصیل می گردد.