رابطه اخلاق و عقل در آموزه های امیرمومنان(ع)

پژوهش حاضر «رابطه ی اخلاق و عقل در آموزه های امیرمومنان(ع)» را با هدفِ تبیین چیستی اخلاق و عقل، رابطه ی دوسویه ی این دو و میزان تأثیر گذاری آن ها بر یکدیگر بررسی نموده است. ضمن بررسی معنای لغوی و اصطلاحی واژه های مرتبط با موضوع؛ کاوش در آموزه های علوی نشان داد: عقل و مشتقاتش در معنای (دژ و پناه گاه) و (بند زدن و نگاه داشتن) بکار رفته و مفهوم اصطلاحی عقل، از بهم تنیدن چیستی، ماهیّت، ویژگی ها، کارکردها و آثار آن به دست می آید. واژه-ی اخلاق نیز در دو حوزه ی مفهوم و مصداق مورد جستجو قرار گرفته، که یافته ها در قالب: هویّت، ویژگی ها، بهترین ها و بدترین های اخلاقی و تبیین شاخصه هایی برای گروه های خاصّ اجتماعی، قابل دسته بندی است. در پاسخ به این پرسش که «در آموزه های امیرمومنان(علیه السّلام) رابطه ی اخلاق و عقل چگونه ترسیم شده است؟» ضمن بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی و تمرکز بر یک موضوع، به این نتایج دست می یابیم که: با توجّه به کارکردهای شناختی، تحریکی و اِکمالی عقل، ضمن ضرورت بهره گیری از آن در مسیر اخلاقی زیستن، اثر مستقیمی بر دوری از رذایل و اکتساب فضایل دارد. خِرد، نقش محوری در فهم گزاره های اخلاقی، رهبری رفتارها و دین داری دارد؛ بدین روی، انسان های عاقل، زندگی اخلاق مدارانه ای خواهند داشت. دوری از عقل، پیامدهایی را در زمینه ی آلودگی به رذایل و جدایی از فضایل در چهار حوزه ی (بهره نبردن از عقل، جهل، حمق و سفاهت) به دنبال دارد؛ پس زندگی غیر اخلاقی به انسانهایی تعلّق خواهد گرفت، که از عقلانیّت به دور هستند. رذایل اخلاقی، در زوال و سستی عقل تأثیر قابل توجّهی داشته و انسان-هایی که به مسایل اخلاقی پایبند نیستند، از عقلانیّت کمتری برخوردار بوده و خِرد آنان روی به سستی و زوال می نهد. فضایل اخلاقی، آثار مثبتی از سلامت تا توانمندی را برای عقل به همراه دارند و عقل انسانهایی که به فضایل پایبند هستند، روی به قوّت می نهد. بدین روی، میزان تخلّق به فضایل اخلاقی با توانمندی های خِرد انسانها دارای پیوندی معنی دار است و توانمندی بیشتر عقل، پایبندی عمیق تر به فضایل اخلاق را در پی خواهد داشت.