حج تجلّی تمام عیار احکام عملی، عصاره اسلام و کمال عبودیت است و به عنوان یکی از ارکان عبادی و معنوی، جایگاهی رفیع در زندگی انسانها دارد. کعبه نقطه مرکزی زمین که با هبوط حضرت آدم (ع) مرکز عبودیت انسانها قرار گرفت و در زمان حضرت ابراهیم(ع) به امر خداوند ساخته شد و با ظهور اسلام ارج و قرب زیادتری پیدا کرد و مناسک حج را پیامبر اکرم (ص) بصورت عملی آموزش دادند و اسرار آن توسط امامان معصوم به طور مفصل بیان شده است که جلوه هایی از آن اسرار، در فرهنگ ادب فارسی خصوصاً کتب عرفانی نمایان است . این پژوهش تحت عنوان «بررسی حج در متون عرفانی تا پایان قرن نهم» با طرح مباحث و فرضیاتی از جمله: 1- در آثار عرفانی حج و کعبه بیشتر درونی است نه ظاهری 2-مناسک حج نوعی سیر و سلوک عرفانی است3- هر یک از مناسک حج در متون عرفانی دارای تأویل و راز عرفانی است به بحث پرداخته و به هر یک از فرضیات در خلال فصول جواب داده شده است. این پژوهش شامل هفت فصل است: فصل اول کلیّات (طرح پیشنهادی) فصل دوم درباره کعبه است که شامل تاریخچه کعبه ، کعبه در زندگی پیامبران و کعبه و قلب مومن است ، فصل سوم با عنوان حج و عمره و مناسک آن شامل اماکن و ایّام حج ،فصل چهارم به تفسیر و تأویل مناسک و مواقف حج پرداخته است ، فصل پنجم درباره حج و سلوک است عرفانی که شامل سه منزل و در هر منزل مقاماتی ذکر شده است ، فصل ششم انواع حج و حاجیان را بیان می کند و فصل هفتم با عنوان حج و عرفان شامل توکّل، کرامات، توشه و دعاهای اولیا الله با شواهد از متون نثر عرفانی است و نتیجه گیری است. حج در نزد عرفا درونی، عبودیت محض و دارای سیر و سلوک عرفانی است. حج امری قرآنی است مناسک و مواقف آن باطن و تأویلات عرفانی دارد. قرآن و احادیث ائمه اطهار در متون عرفانی خصوصاً مسئل? حج تأثیر زیاددارد. مناسک حج از زمان حضرت آدم (ع) شروع شده و با حضرت ابراهیم رواج پیدا کرده است و پیامبر اکرم(ص) آنرا به صورت عملی به مسلمانان آموزش داده اند. تحقیق به شیوه اسنادی و کتابخانه ای است که نخست پژوهشگر به مطالعه و یاداشت برداری در مورد موضوع در کتب عرفانی منثور تا پایان قرن نهم پرداخته و با بهره گرفتن از قرآن کریم و کتب روایی و کتابهایی که در باب حج نوشته شده ، یاداشتها مطابق با طرح پیشنهادی مرتب و شرح داده است.