رشد روزافزون شهرها متأثر از رشد جمعیت و مهاجرت به مرور زمان منجر به ساخت و سازهای بدون برنامه ریزی، تغییرات زیاد در ساختار فضایی شهر و رشد بی رویه شهرها به سمت پیرامون یا رشد پراکنده شهری شده است. این درحالی است که به موازات رشد افقی شهر به سمت حومه و پیرامون و از بین رفتن اراضی و محیط زیست طبیعی اطراف شهر، برخی فضاها در درون شهر رها شده و از روند توسعه بازمانده اند. اراضی درونی شهر به جهت موقعیت جغرافیایی، دسترسی و برخورداری از تأسیسات و خدمات شهری و عدم نیاز به حمل و نقل گسترده، دارای ظرفیت و پتانسیل های بالایی برای توسعه درون شهری پایدار هستند. در بسیاری از شهرهای ایران نیز چنین پتانسیل هایی وجود دارد. برای نمونه، شهر همدان نیز به عنوان یکی از شهر های قدیمی ایران به دلیل موقعیت سیاسی، اداری و اقتصادی خود همانند سایر شهرهای کشور در ده های اخیر از لحاظ کالبدی توسعه نسبتاً سریع و قابل ملاحظه ای به سمت اراضی پیرامون داشته است. این در حالی است که شهر همدان دارای ظرفیت های توسعه درون شهری (بافت فرسوده، زمین های بایر، ...) بالایی می باشد که به عنوان ظرفیت ها و پتانسیل هایی برای توسعه محسوب می شوند. این پژوهش با توجه به رویکرد موردنظر آن یعنی توسعه درون شهری با محوریت توسعه پایدار، به دنبال سنجش میزان تطابق رشد شهر همدان با رویکرد توسعه درون شهری پایدار بوده است. در این پژوهش سعی بر آن بوده که ضمن شناسایی مفاهیم توسعه درون شهری پایدار از یک طرف و از طرف دیگر شناسایی ظرفیت های توسعه درون شهری پایدار همدان، شاخص هایی جهت سنجش معرفی کرده که به وسیله آنها میزان تطابق رشد شهر همدان با رویکرد توسعه درون شهری پایدار مورد بررسی قرارگیرد. روش کار بدین صورت بوده که وضعیت هر یک از شاخص های کمی ارزیابی در قلمرو زمانی و مکانی تحقیق (یعنی سال های 1363 و 1384 در محدوده سال 1363شهر) به لحاظ حداکثر استفاده از ظرفیت های توسعه درون شهری پایدار همدان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و همچنین به منظور تحلیل تأثیر هر یک از شاخص ها از روش ahp استفاده شده است. در ادامه نیز میزان امتیاز نهایی شهر در تطابق با رویکرد توسعه درون شهری پایدار تعیین شده که این میزان نشان می دهد که توسعه درون شهری پایدار همدان در حد متوسط بوده است. در نهایت نیز مشخص گردید که به ترتیب شاخص های مساحت صنایع و کارگاه های بزرگ، مساحت اراضی بایر، میزان نوسازی در بافت فرسوده، مساحت اراضی نظامی و مساحت اراضی متروکه با توجه به ضریب اهمیت و میزان فاصله آنها نسبت به توسعه درونی شهر به عنوان ظرفیت ها و اولویت های اصلی توسعه آتی درون شهری پایدار همدان محسوب می شوند.

فضاهای اسلامی همواره در شهر نقش به سزایی داشته و همواره مورد توجه قرار گرفته است. طراحان همواره در تلاش بودند تا مفاهیم اسلامی را در این فضاها متجلی گردانند به طوری که گاهاً سبک معماری و شهرسازی تحت تأثیر این فضاها بوده است. فضاهای متعالی اسلامی، الگوهای طراحی متأثر از فرهنگ و فضای جامعه شکل می گیرد و در مقیاس شهر در کانون مرکزی شهر یا محله قرار می گیرد به طوری که در شهر قدیم خیابان ها به این فضاها منتهی می گردند. در گذار از زمان، فراز و نشیب هایی در چنین فضاهایی بوده و با توجه به سبک های مدرن و التقاطی، توجه به مفاهیم الهی مغفول مانده است. در حال حاضر تعداد کمی از معماران و شهرسازان در طراحی به مفاهیم توجه می کنند و گاهاً مفاهیم در همان سطح نظری و تحقیقات باقی می ماند و در عمل همچنان استفاده از فرم های سنتی به عنوان پوسته ای در حجم استفاده می گردد. تبعیت فرم از مفاهیم الهی (بر خلاف تبعیت فرم از عملکرد) در فضاهای متعالی اسلامی بسیار حایز اهمیت می باشد به طوری که مفاهیم همچون روح در کالبد فرم تجلی می یابند و فضا متأثر از فرم، تأثیر گذار است. از طرفی یکی از موضوعات مطرح دراسلام سلسله مراتب است به طوری که فرد برای رسیدن به مقصد و مقصود باید گامهایی را طی کند. این گامها همراه بارشد است و هدف پس از طی نمودن گامها رسیدن به مقصد یا مقصود است. مجموعه حرم امام رضا(ع) با توجه حضور میلیونی زایران، بسیار مورد توجه می باشد و فضاهای مختلف مجموعه به عنوان فضایی نیمه عمومی مطرح می باشد. زائران با طی کردن مسیر به مضجع شریف می رسند و در طول مسیر با عبور از صحن های مختلف با فضاهایی مواجه می شوند که قابل توجه است. اینکه زایرین از ورودی مجموعه تا مضجع شریف چگونه بتوانند با آمادگی، بهره بیشتری از این فضای متعالی ببرند، در این پژوهش مورد تأکید قرار گرفته است. هدف از پژوهش ارایه مدلی از فرم و فضا برای فضاهای متعالی اسلامی است که این فرم و فضا از مفاهیم الهی متأثر است. لذا در این پایان نامه ابتدا ادبیات موضوع مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه مفاهیم مختلف مطرح و بر اساس مفاهیم فرم ها و فضاها پیشنهاد میگردند. در سلسله مراتب فضایی فضاهای متعالی(به طور خاص مجموعه حرم امام رضا(ع) بر اساس مفاهیم احصا شده، گام هایی پیشنهاد می شوند که این گام ها در ارتقای کیفیت محیط و بالطبع در آمادگی و ارتقای زائر حرم تأثیرگذار است. کلید واژه: سلسله مراتب، حرم امام رضا(ع)، فرم، مفهوم