پدافندغیرعامل به عنوان مجموعه تمهیدات کاهش دهنده آسیب پذیری در برابر مخاطرات محیطی گوناگون، به کاهش آسیب پذیری مراکز مهم ، حساس و شریان های حیاتی هر منطقه توجه ویژه دارد. هدف اصلی این تحقیق بررسی میزان آسیب پذیری مراکز مهم، حساس و عناصر اصلی شریان های حیاتی شهرستان بروجرد در برابر تهدیدات نظامی و تهدید زلزله می باشد در این راستا ابتدا با بررسی دیدگاهها و نظریات پدافند غیرعامل و حوزه های مرتبط با آن، چون دیدگاه های آسیب پذیری ، نظریه مکان یابی رفتاری و نظریه واردن، ابعاد و زوایای موضوع تشریح شد. سپس پرسشنامه دلفی به 20 نفر از کارشناسان حوزه پدافند غیرعامل داده و نتایج حاصل از نظرات آنها با روش ahp مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و با تلفیق آن با اطلاعات مربوط به مراکز مهم و حساس و عناصر اصلی شریان های حیاتی، آسیب پذیری این مراکز مشخص شد. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که برخی از اجزای مراکز مهم ، حساس و عناصر شریان های حیاتی شهرستان بروجرد به دلیل عدم رعایت ملاحظات پدافند غیرعامل چون آمایش دفاعی، استتار، اختفاء، پوشش و مکان یابی نامناسب و قرار گیری بر روی پهنه های خطر زلزله در برابر تهدیدات نظامی و تهدید زلزله بسیار آسیب پذیر بوده و نیازمند ساماندهی مناسب به منظور کاهش آسیب پذیری در برابر این تهدیدات می باشند.

انسانها از آغاز آفرینش تاکنون همواره با انواع آسیبها و بلایا دست به گریبان بوده و از این بابت آسیبهای جانی و مالی زیادی به آنها وارد شده است. هیچ جایی از این کره خاکی را نمی توان نام برد که از بحرانها و حوادث گوناگون در امان بوده باشد. به همین دلیل جوامع مختلف پیوسته به دنبال کشف و ابداع راه حلهایی بوده و هستند تا بتوانند آسیبهای ناشی از حوادث غیرمترقبه را به گونه ای کنترل نموده یا به حداقل رسانند و در واقع حوادث و بحرانها را مدیریت نمایند. بحران، سوانح و مخاطرات به لحاظ منشا، خواستگاه، ابعاد، اثرات و مقیاس دارای انواع مختلفی است که شناخت هر یک از آنها از ضرورت های اولیه در مدیریت بحران می باشد چرا که ساختار مدیریت بحران متناسب و متغیر با نوع سانحه تعریف می شود. 1) مخاطرات و بحران های طبیعی. سوانحی که بدون دخالت انسان و توسط یکی از عناصر طبیعی، نظیر هوا (طوفان، آتش سوزی، خشکسالی) زمین ( زلزله، رانش زمین، لغزش و ریزش کوه آتشفشان) یا آب (سیل) و یا ترکیبی از 3 عوامل رخ می دهد. 2) مخاطرات با منشاء انسانی: مخاطراتی هستند که انسان ها به گونه ای در ایجاد آن نقش داشته باشند این نقش ممکن است عمدی و یا ارادی و غیر عمدی و بدون اراده باشد. بحران ایجاد شده توسط انسان را می توان به گروه های مختلفی تقسیم کرد. 1- فاجعه تکنولوژیک: نتیجه دخالت های ناآگاهانه بشر در طبیعت 2- فاجعه سیاسی: اقدامات آگاهانه و محاسبه شده انسان که موجب از بین رفتن جان انسانها و تخریب کلی جامعه می شود، مانند جنگ و حملات اتمی، شیمیایی و ... که تاکید ما در این پژوهش بر این مورد می باشد. 3- فاجعه اکولوژیک: که نتیجه اقدامات مستقیم بشر و استفاده بی رویه از منابع طبیعی روی می دهد (ای، درایک ودیگران،1383: 3). در حوزه حوادث غیرطبیعی مثل جنگها و تهدیدات ضرورت دفاع برای هر کشوری بسیار جدی و مهم است. دفاع شامل دو بخش عمده دفاع عامل و دفاع غیرعامل میشود. در دفاع عامل تمام طرح ریزیها و اقدامات دفاعی مستلزم به کارگیری سلاح و تجهیزات جنگی است و در دفاع غیرعامل مجموعه اقدامات مسلحانه ای میباشد که موجب کاهش آسیب پذیری نیزوهای انسانی، ساختمانها و تاسیسات و تجهیزات ، و شریانهای شهری در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن می گردد نامییده میشود که در برابر حوادث غیر مترقبه هم امکان تعریف معنایی دارد(فتحی رشید و همکاران، 88 :35). از این رو پدافند غیر عامل بصورت سیستماتیک اهداف زیر را دنبال می نماید: 1. به حداقل رسانیدن آثار حاصل از حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی 2. مقابله فوری با شرایط اضطراری حاصل از چنین حمله ای 3.بازیابی و برقراری تسهیلات و خدمات آسیب دیده درنتیجه چنین حمله ای kummer, 1973,15)). بنابراین جهت میل به اهداف پدافند غیرعامل در کشور و بسیج کردن مردم، نقش محل زندگی آنها یعنی شهرها بسیار حائز اهمیت است. و با توجه به اینکه نیاز به امنیت شهرها در برابر تهدیدات از جمله مهمترین نیازهای انسانی و اساسی شهر می باشد .پس بنابراین پژوهش حاضر در زمینه پدافند غیر عامل در شهرها به دنبال پاسخگویی به این سئوال است که: راه های برقراری امنیت در شهرها توسط پیشینیان چه بوده است؟ تهدیدات جدید علیه شهرها چیست؟ و ملاحظات دفاع غیرعامل در شهر چیست؟ پیشینه پدافند غیرعامل در شهرها و کشورهای مختلف با توجه به وجود تهدیدات و حوادث در دورانها و نقاط مختلف دنیا موضوع دفاع از سرزمین همواره مورد توجه پیشینیان بوده است که با نگاهی گذرا به تاسیسات شهری باقیمانده از گذشته و مطالعه مدارک تاریخی و سفرنامه های بر این مسئله اذعان دارد که در ادامه نمونه ای از اینگونه شهرها اشاره می شود. 1- چاتال هیوک ردیفی از واحدهای مسکونی ،شکل حلقه ای شهر را ایجاد می کرد که ورود به آنها از طریق پشت بام خانه ها ممکن بود(شکویی،87 :45-44). 2- احداث قلعه شهر یا شهر دژ همانند هگمتانه و ارگ بم. 3- ساخت خندق در اطراف شهر شوش دانیال 4- حصار و برجها بر فراز کوه رحمت در تخت جمشید 5- دیوار دفاعی شهر گرگان 6- وجود عناصر دفاعی در ذات طرحهای شهری گذشته مانند دژها، دیوارها، دروازه ها، برجها و باروها و... بدینسان همه شهرهای اولیه یا دست کم بیشتر آنها در داخل دیوارهای شهری ایجاد می شد و به برج بارو مجهز بوده اند. در برابر نظریه دفاعی در پیدایش شهرها ،عدهای از محققان معتقدند مسأله دفاع در شهرها؛ البته نه در همه آنها ، مهم به نظر می رسد؛ اما لازم است. شاید بتوان این نظریه را این چنین توجیه کرد که در شهرها از همان آغاز پیدایش باید به مساله دفاع توجه می شد و به موازات تجمیع مردم و ایجاد سازمانهی شهری، مساله دفاع نیز اهمیت بیشتری می یافت (شکویی،87 :45-44). برنامه ریزی کاربری زمین می تواند نقشی اساسی در کاهش میزان آسیب پذیری شهر در برابر سوانح طبیعی بطور اعم و تجاوزات نظامی بطور اخص داشته باشد , چنانچه در صورت رعایت همجواریها در تعیین کاربریهای شهری و عدم قرار گیری کاربریهای نامتناجس و ناسازگار در کنار یکدیگر امکان تخلیه سریع اماکن فراهم می شود از سویی دیگر , اگر کاربریها در ساختار شهری به گو ن های توزیع شوند که سبب عدم تمرکز در نقاط ثقل شهری و مناطق حساس درونی شهر گردند، می توان انتظار داشت در فرایند چرخه مدیریت بحران علاوه بر کاهش آسیب پذیری شهر , در فرایند امداد و حتی بازسازی پس از سانحه نیز تأثیر گذار باشد. در این میان , بسیاری از کاربریهای اراضی شهری نقشی اساسی در کاهش میزان و گستره آسیب پذیری شهر دارند که تحت عنوان کاربری ویژه از آن ها یاد می شود . این کاربریها شامل مدارس , دانشگاهها , بیمارستان ها مراکز امداد رسانی , مراکز مدیریت شهری و کارخانجات و مخازن سوخت می شوند , چنانچه مدارس و ادارات و دانشگاهها بدلیل حجم انبوه جمعیت درون آ ن ها و کارخانجات و مخازن سوخت بدلیل ایجاد خطرات احتمالی برای مناطق اطراف و کاربریهای همجوار و مراکز امداد رسانی و بیمارست ان ها بدلیل نقش کلیدی در فرایند درمانی و امداد و نجات آسیب دیدگان از حساسیت و اهمیت ویژ ه ای برخوردار می شوند که می بایستی د ر نحوه همجواری کاربریهای درونی شهر و مکان یابی و همچنین نحوه استقرار آن ها دقت نظر لازم بعمل آید. در این میان توزیع متعادل و متناسب و مکان گزینی برخی از کاربریهای شهری مانند مراکز امداد رسانی و مدیریت بحران و بیمارستان ها در ساختار شهری دارای چنان اهمیتی می شود که بایستی در رابطه با مکان و مسیرهای ارتباطی با این کاربریها دقت نظر لازم صورت گیرد , چنانچه نم یتوان انتظار داشت بدون توجه کافی و تدقیق نظر در رابطه با مکانیابی و استقرار این کاربریها در شهر بتوان اقدامات مداخلاتی بهینه و کارامدی در رابطه با مدیریت بحران و امداد و نجات آسیب دیدگان صورت داد . در این رابطه نیز ضروری است تا با تخصیص اراضی بدون شیب و هموار در ارتباط مستقیم و بلاواسطه با شبکه معابر و در عین حال عدم همجواری با مناطق آسیب پذیر شهری برای انتقال و اعزام مناسب آسیب دیدگان به این مراکز و یا عد م ایجاد توده ها و گره های ترافیکی در نقاط همجوار آنها آسیب پذیری شهر در برابر سوانح طبیعی و زلزله را تا حد ممکن کاهش داد و در نتیجه موجبات افزایش درجه ایمنی شهر در برابر خطر بلایای طبیعی را افزایش داد. (فتحی و همکاران، 88 :35) در این میان راه ها و شبکه های ارتباطی مهم ترین و حساس ترین فضای عمومی یک شهر را تشکیل می دهند، زیرا علاوه بر این که درصد زیادی از اراضی شهری را به خود اختصاص می دهند، عنصر شکل دهنده شهر و محل اتصال فضاها و عناصر شهری می باشند(رضویان،189:1381). شبکه معابر و عناصر وابسته به آن از دیدگاه شهرسازی یکی از کاربری های عمده هستند که تاثیر گذار بر کاربری های دیگر و از طرفی تأثیرپذیر از آن ها می باشند. از این رو طبقه بندی شبکه معابر درون شهری زیرساخت طرح های تفصیلی است و هنگام تهیه طرح تفصیلی این رده بندی تا جای ممکن باید رعایت گردد، به طوری که یک سیستم شبکه معابر درونشهری باید تغییر تدریجی از جابه جایی تا دسترسی را تأمین کند (مهندسین مشاور آمود راه،50:1376). و با توجه به اینکه در هر بحرانی ایمنی و امنیت از ابتدائی ترین اصول جهت دستیابی به استانداردهای مطلوب برای آسایش و رفاه مردم است و دفاع غیرعامل در مقابل تهدیدات خارجی، یکی از ضروری ترین نیازها در مرحله اولیه طراحی شهرها و تاسیسات مهم است، تا بیشترین امنیت، با کمترین زحمت برای مردم جهت دفاع در مقابل تهدیدات فراهم شود و از طرف دیگر دشمن برای آسیب رساندن به آنها بیشترین زحمت را متقبل شود(معصوم بیگی و همکاران،1388: 1). در جهت کاهش این آسیبها دسترسی یکی از مهمترین خصوصیات یک شهر خوب است. دسترسی را می توان به صور مختلف تقسیم بندی کرد. دسترسی به فعالیت ها، دسترسی به کالاها و منابع، دسترسی به اماکن و دسترسی به اطلاعات (بحرینی،1377 :203). منظور از دسترسی نزدیکی مکانی، زمانی نسبت به خدمات میباشد، مفهوم کلی دسترسی به سادگی قابل فهم است، قابلیت دسترسی در شهرسازی به فاصله و زمان مربوط می شود. عامل فاصله به صورت هزینه سفر، مصرف سوخت و یا انرژی بدنی و مانند آن بازتاب می یابد. هر چه فاصله بیشتر باشد، زمان رسیدن به مقصد بیشتر است و در نتیجه هزینه ها نیز بیشتر می شوند. افزایش هر دو عامل یعنی (فاصله و زمان) به معنی دسترسی نامناسب و کاهش آن دو به معنی دسترسی مناسب است. از این رو، افزایش قابلیت دسترسی و کاهش فاصله و زمان، یکی دیگر از اصول اساسی شهرسازی محسوب می شود (سعیدنیا، 1378 :61)؛ و با توجه به اینکه اولین و اساسی ترین واکنش جمعیت غیر نظامی در مقابل عوامل جنگ های نوین طبیعتا و حتی الامکان فرار از مرکز حمله دشمن می باشد. اما ترافیک محتمل در شهر های بزرگ سبب می شود که گروهی برای فرار تا مدتی محبوس مانده بر صدماتشان بیافزاید بنابراین فرار در مسیری انحرافی می تواند به آنان کمک کند. جاده های کمر بندی وسیع اطراف شهرهای بزرگ ، که با توجه به شهر ساخته شده اند می توانند در این خصوص مدد رسان باشند. و با کاهش احتمال ترافیک ، مسئله تمرکز جمعیت را که همیشه برای دشمن مطلوب است حل می کند. بویژه که چنین راههایی معمولا به عنوان خطوط مواصلاتی از اهداف اولیه و اصلی دشمن به شمار میروند. شهر تهران از نظر موقعیت جغرافیایی در ?? درجه و ?? دقیقه , تا ?? درجه و ?? دقیقه طول شرقی و ?? درجه و ?? دقیقه تا ?? درجه و ?? دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است و ارتفاع آن از ???? متر در شمال به ???? متر در مرکز و بالاخره ???? متر در جنوب می رسد. تهران بزرگ ترین شهر و پایتخت ایران با جمعیت حدود ???????? نفر (همراه با توابع، که به نام تهران بزرگ شناخته می شود، ???????? نفر) است.در کل ساختار اداری ایران در تهران متمرکز شده است. سطح شهر تهران به ?? منطقه شهرداری بخش شده است. منطقه سه درشمال شهر واقع شده دارای 6 ناحیه و 11محله است و این منطقه دارای 290726 نفر جمعیت در سال 1385 دارای وسعت 29381489 متر و محیط پیرانونی26515 متری می باشد که حدود منطقه عبارت است از: از شمال :ارتفاعات حصارک ،شهران و کن از جنوب : بزرگراه شهید حکیم ازغرب :مسیل فرحزاد از شرق : رودخانه کن ( شمال به اتوبان صدر و چمران، شرق خیابان پاسدارن ، جنوب به اتوبان همت و غرب به اتوبان چمران) محدود می باشد. با توجه به موارد مطرح شده، در این پایان نامه بر آنیم که نقش شبکه های ارتباطی در توزیع کاربری ها با رویکرد پدافند غیر عامل (نمونه موردی منطقه سه تهران) سوالات متعددی مطرح می شود که اهم آنها را در این پژوهش می توان به صورت زیر مطرح کرد: 1- آیا شبکه های ارتباطی در توزیع کاربریها و بهینه سازی آنها با رویکرد پدافند غیر عامل موثر می باشد. 2- اجرای راهبردهای پدافند غیرعامل در کاربریهای شهری تا چه اندازه به امنیت شهری کمک میکند. 4- برای بهینه سازی پدافند غیرعامل شهری با شاخص سازی شبکه های ارتباطی چه راهبردهای مهمی را میتوان به اجرا در آورد.

پیشگیری و رعایت تمهیدات پیشگیری، آماده سازی و مصون نمودن عوامل انسانی و انسان ساز در مقابل هر نوع بحرانی، نشان دهنده تدبیر است. این موضوع در طول تاریخ، از ذهن مدبران دور نمانده و همیشه فاتحان و قهرمانان افسانه ای از اقدامات تدافعی قبل از وقوع حادثه بهره جسته اند. در شرایط کنونی که تعداد وقوع بحران ها و آسیب ها به شدت افزایش یافته است و روز به روز در حال تغییر است، بنابراین ضرورت مداقه در خصوص موضوع پدافند غیر عامل کاری بس هوشمندانه است. متاسفانه در کشورمان با وجود پشت سرگذاشتن هشت سال دفاع مقدس و داشتن تجارب ارزشمند در برابر بلایای طبیعی، همچنان شاهد آسیب پذیری شهرهایمان در برابر انواع بحران ها هستیم. شهر ری نیز از قاعده مستثنی نبوده و علاوه بر مواجه بودن با تهدیدات عمومی انسانی همانند تمام شهرهای ایران، از دیدگاه مخاطرات طبیعی از جمله وجود گسل های فعال و احتمال بالای سیل و آتش سوزی نیز در شرایط نامناسبی به سر می برد. این امر اهمیت توجه بیشتر به ضروریات پدافند غیرعامل را در برنامه ریزی توسعه ای شهر ایفا می کند. به طور کلی، سیر این پژوهش، بر استفاده از ظرفیت ها و مبانی پدافند غیرعامل در جهت تعیین الزامات پدافند برنامه-ریزی توسعه محدوده های شهری، بنا گردیده است. در این ارتباط، جهت شناخت پتانسیل ها، ضعف ها و قوت های موجود به بررسی محدوده، با تحلیل swot، پرداخته شده است. با استفاده از نتایج بخش تحلیل، محصول نهایی پژوهش را که همان تعیین الزامات پدافند غیرعامل بوده و همچنین تعیین الگوی توسعه پدافندی برای محدوده پژوهش بدست آمده است. و در انتها و به طور خلاصه از دستاوردهای تحقیق می توان به پدیدار آمدن چارچوبی کلی در راستای الزامات مورد پدافندغیرعامل در برنامه ریزی توسعه ای برای شهر ری و به طور عمومی برای شهرهای دیگر اشاره داشت که این الزامات در قالب یک مجموعه شامل ارائه الگوی توسعه شهر در قالب پدافند، تعیین الزامات در سطوح مختلف و تبیین ضوابط طراحی و اجرا اشاره داشت. واژگان کلیدی: پدافند غیرعامل- توسعه پایدار- برنامه ریزی شهری و منطقه ای- بحران- شهر ری?