ارزیابی آسیب‌پذیری سیستم‌های رودخانه‌ای در حوضه رودخانه جراحی

سابقه و هدف: بروز تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر جریانات آب سطحی و منابع آب زیرزمینی به همراه مدیریت نامناسب منابع آبی، موجب شده که آسیب‌پذیری اجتماعی و محیط‌زیستی سیستم‌های رودخانه‌ای از افزایش یابد. ارزیابی آسیب‌پذیری حوضه‌های رودخانه‌ای به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه مثل ایران بسیار ضروری است و یکی از اصلی‌ترین اولویت‌های بخش منابع آب برای تحقق مدیریت پایدار منابع آب و تدوین سیاست‌های سازگار با شرایط منطقه‌ای محسوب می‌شود. لذا این مقاله به ارزیابی آسیب‌پذیری سیستم‌های رودخانه‌ای در حوضه رودخانه جراحی می‌پردازد. مواد و روش‌ها: این پژوهش در حوضه رودخانه جراحی با مساحت حدود 24000 کیلومتر مربع و جمعیت حدود 870000 نفر در جنوب غرب ایران انجام شده است. در این تحقیق از روش آسیب‌پذیری حوضه‌های رودخانه‌ای (RBV) به منظور ارزیابی آسیب‌پذیری حوضه رودخانه‌ جراحی استفاده شد. این روش به‌صورت هم‌زمان آسیب‌پذیری انسانی و محیطی را ارزیابی می‌کند و شامل شش شاخص اصلی حکمرانی، اقتصادی ، اجتماعی ، محیط‌زیستی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی می‌باشد. در این روش ارزیابی داده‌ها به‌صورت کمّی صورت می‌گیرد. تلفیق داده‌ها به صورت جمع جبری (رستری) در محیط Arc GIS انجام می‌شود. یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد که آسیب‌پذیری حوضه رودخانه جراحی در هر یک از شاخص‌های حکمرانی، اقتصادی ، اجتماعی ، محیط‌زیستی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی به ترتیب 74/0، 41/0، 061/0، 43/0، 44/0 و 84/0 است. نتایج حاصل نشان داد که حوضه رودخانه جراحی از نظر مخاطرات طبیعی به شدت تحت خطر است و بخصوص خطر سیل تمامی نقاط حوضه را تهدید می‌کند، همچنین این حوضه در معرض تنش آبی بالایی قرار دارد. بیشترین تنش آبی مربوط به زیر حوضه شادگان در پایین دست حوضه با وضعیت تنش آبی 76/0 است. و زیر حوضه صیدون از نظر با سوادی کمترین نرخ سواد را در بین زیر حوضه‌های رودخانه جراحی با نرخ 79 درصد دارا می‌باشد. در بخش محیط‌زیستی بخش قابل توجهی از زیر حوضه شادگان اثرات محیط‌زیستی بالایی دارد و نشان دهنده این است که ردپای انسانی در این نقاط بالا است. نتیجه‌گیری: به طور کلی آسیب‌پذیری در سه شاخص حکمرانی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی در حوضه رودخانه جراحی کاملاً قابل توجه هستند. به خصوص در بخش سیل نتایج نشان داد که خطر سیل تمامی مناطق حوضه را تهدید می‌کند همچنین؛ بخش عظیمی از زیر حوضه بهبهان و تخت دراز را خطر زمین لرزه بالای تهدید می‌کند. در بخش تنش آبی نتایج نشان داد که حدود نیمی از حوضه ( زیر حوضه شادگان) از تنش آبی بالایی برخوردار است. از طریق کنترل فساد، بهبود وضعیت ثبات سیاسی ایران و پایین آوردن شاخص شکنندگی دولت شاخص حکمرانی می‌تواند بهبود حاصل شود. در مورد تنش آبی با توجه به اینکه بیشترین آسیب‌پذیری مربوط به استفاده آب بیش از حد در بخش کشاورزی است تغییر کاربری زراعی و تغییر الگوی کشت می‌تواند به طور بالقوه تأثیر مثبت بر تنش آبی در حوضه رودخانه جراحی داشته باشد. همچنین در بخش مخاطرات طبیعی با توجه به اینکه پدیده‌های خشکسالی‌، سیل و زمین‌لرزه حوضه رودخانه جراحی را تهدید می‌کند می‌توان با توجه به مدد دانش، آگاهی، برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح قابل پیش‌بینی خسارت ناشی از این پدیده‌ها را تا حدودی در حوضه رودخانه جراحی کاهش داد.