تحلیل فقهی و حقوقی ممنوعیت تولید خودآموز و تکثیر غیرمجاز کتابهای درسی

تحلیل فقهی و حقوقی ممنوعیت تولید خودآموز و تکثیر غیرمجاز کتابهای درسی   دکتر سید طه مرقاتی خویی*   چکیده حقوق مالکیت معنوی یا فکری از جمله حقوقی است که امروزه با تصویب قوانین خاص مانند کپی‌رایت (1911 م)، موافقت‌نامة سال 1994 م سازمان تجارت جهانی (تریپس) و قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان ایران (1348 ش) به رسمیت شناخته شده است و صاحبان آثار می‌توانند از منافع معنوی و مادی اثر خود منتفع شوند و دیگران را از هرگونه تعدی به حقوق خود بازدارند؛ همچنین برای ناشرانی که براساس قرارداد با صاحبان آثار، به سرمایه‌گذاری و انتشار مبادرت می‌کنند حق اولویت برای نشر به وجود می‌آید. حق‌ تألیف، ترجمه و نشر که امروزه علاوه بر بعد معنوی دارای بعد مادی و اقتصادی قابل توجهی نیز هست به جهت تأیید عرف عقلا مورد امضا شرعیت اسلام است؛ زیرا مالکیت اعم از مادی و معنوی از موضوعات عرفی و عقلایی است و از جانب شرعیت می‌تواند مورد تأیید باشد و دلیلی نیز بر عدم اعتبار چنین حقوقی وجود ندارد؛ البته برخی از فقها معتقدند در زمان شارع تألیف، ترجمه و ابتکار وجود داشته و حق مالکیتی از سوی شارع اعتبار نشده است. این استدلال صحیح به نظر نمی‌رسد؛ زیرا در آن زمان هنوز فناوریهای جدید به وجود نیامده بود و امکان تکثیر اثر تألیفی و ترجمه‌ای در سطح وسیع وجود نداشت. لذا موضوع مطرح شده در زمان شارع اثر تألیفی و ترجمه‌ای خطی بود که فقط از طریق استنساخ قابل تکثیر بود ولی در زمان حاضر اثر تألیفی یا ترجمه‌ای قابل تکثیر با دستگاههای چاپی پیشرفته مطرح است. بنابراین، حقوق ناشی از نشر آثار فکری باید از نظر شرعی و حقوقی مورد حمایت قرار بگیرد. در مورد کتابهای درسی (آموزشی) برای جامعه هدف (دانشجویان و دانش‌آموزان) نیز حقی معنوی وجود دارد که در حوزه حقوق جمعی قابل طرح است که در صورت تکثیر غیرمجاز و هرگونه دستکاری در متن آنها در مسیر آموزشی آنان خللی ایجاد می‌شود که باید از طریق حمایت دولتی و پیگیری نهادهای مردمی جلوگیری شود. *  استادیار دانشکده حقوق دانشگاه تهران ([email protected])