صدرالأفاضل خوارزمی و جایگاه ادبی و تاریخی کتاب الیُمنِی فی شرح الیَمینِی

صدرالأفاضل قاسم­بن حسین خوارزمی یکی از دانشمندان و ادیبان بزرگ ایرانی و صاحب کتاب الیُمنی فی شرح الیَمینی است که در سال 617ق در یورش مغولان به خوارزم کشته شد. تا آنجا که می دانیم، تنها کسی که شرحی از احوال و آثار او به دست داده، یاقوت در کتاب معجم الأدباست. کتاب الیمینیِ عتبی غیر از اشتمال بر تاریخِ دوره­ای بسیار مهم از دولت غزنوی، از جمله کتابها و مآخذ ادبی مهم سدۀ پنجم است و تا چند قرن پس از آن، ادیبان به شرح و توضیح آن همت می گماشتند. یکی از نخستین کسانی که به شیوه­ای خاص شرحی بر الیمینی نگاشت، صدرالأفاضل خوارزمی بود. این دانشمند، الفاظ و اصطلاحات کتاب الیمینی را با نثری ساده و روان و به ترتیب لغتنامۀ صِحاح جوهری شرح نموده و به تصحیفات و تحریفات این کتاب نیز اشاره کرده است. این مقاله، مشتمل است بر شرحی از زندگی و آثار عالم و ادیب قرن هفتم صدرالأفاضل خوارزمی و بیان ویژگیها و جایگاه ادبی و تاریخی کتاب الیُمنی، که از جمله آثار کمتر شناختۀ وی در حوزۀ ادب، تاریخ و جغرافیای ایران و برخی نقاط جهان اسلام است.