وضعیت سالمندی در ایران و تعدادی از کشورهای منتخب جهان

سالمندی جمعیت و پیامدهای آن، یکی از مسائل عمده‌ی جمعیتی در بسیاری از کشورهای جهان محسوب می‌شود. این پدیده، یکی از پیامدهای »انتقال جمعیت‌شناختی« است که در آن باروری و مرگ‌ومیر از سطوح بالا به سطوح پایین کاهش پیدا می‌کند. مهم‌ترین عوامل مؤثر بر سالمندی جمعیت، کاهش مرگ‌ومیر، خصوصاً مرگ‌ومیر نوزادان و کودکان و کاهش اساسی و مستمر باروری و به تبع آن کاهش رشد جمعیت است که باعث تغییرات اساسی در ساختار سنی جمعیت اکثر جوامع از جمله ایران شده است (میرزایی و قهفرخی، ۱۳۸۶: ۳۲۶). نظریه‌ی گذار جمعیتی دوم که توسط جمعیت‌شناسان معاصر از جمله لستاق1 (۱۹۹۵) و ون دی کا2 (۲۰۰۱) مطرح شده است، تصویر نسبتاً روشنی از تغییرات جمعیتی و ورود به مرحله‌ی سالمندی در جوامع پسا مدرن را ارائه می‌دهد. ون دی کا در بیان تفاوت اساسی گذار جمعیتی اول و دوم می‌گوید: »اگر کاهش مداوم مرگ‌ومیر مشخصه‌ی اصلی گذار جمعیتی اول جوامع است، باروری زیر سطح جانشینی3 مشخصه‌ی اصلی گذار جمعیتی دوم است«. در این مرحله، رشد طبیعی جمعیت به دلیل فزونی گرفتن میزان مرگ‌ومیر بر میزان موالید منفی می‌شود و حجم جمعیتی جوامع رو به کاهش می‌گذارد. از دیگر ویژگی‌های گذار جمعیتی دوم، افزایش میانگین سنی و سالمندی جمعیت است. کاهش مداوم باروری همراه با افزایش امید زندگی، افزایش نسبت جمعیت سالمندان را به دنبال دارد. در صورتی که افت اساسی باروری در بلندمدت استمرار پیدا کند، با تشدید روند سالمندی، پیامدهای متعدد اجتماعی و جمعیتی نیز بروز خواهد کرد. از جمله اینکه جمعیت‌ سالمند بدون پشتوانه‌ و حمایت نسلی خواهند ماند، اما اگر باروری در سطح مطلوبی باشد، نه‌تنها حمایت‌های بین نسلی خانوادگی تقویت خواهد شد، بلکه فشار اقتصادی کم‌تری بر بخش‌های تأمین اجتماعی و صندوق‌های بازنشستگی وارد خواهد آمد (ویل۴، ۲۰۰۶). با توجه به اهمیت موضوع، در مطالعه‌ی پیش رو، ابتدا سعی می‌شود تصویری کلی از وضعیت جوانی و سالمندی جمعیت در کشورهای مختلف جهان ارائه شود. پس از این، تلاش خواهد شد با انتخاب نمونه‌ای منتخب از کشورهای جهان و از جمله ایران، به‌نحوی دقیق‌تر، به چگونگی و کیفیت گذار سالمندی در این کشورها پرداخته شود و از این طریق، شناختی بهتر از وضعیت و گذار سالمندی جمعیت ایران در سطح جهان حاصل شود. لازم به ذکر است کشورهای منتخب این مطالعه، با در نظر گرفتن چند معیار اساسی انتخاب شده‌اند که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد. داده‌های مورد نیاز نیز از داده‌های بخش جمعیت سازمان ملل متحد۵ (۲۰۱۵) تأمین شده و معیار زمانی قضاوت در مورد وضعیت سالمندی کشورها نیز سال ۲۰۱۵ است. منظور از سالمند فرد ۶۵ ساله و بالاتر است.