ویژگی‌های نخستین "پارک" تهران : پارک امین‌الدوله*

گرچه ایجاد فضاهای سبز عمومی در ایران، قدمتی به عمقِ تاریخِ فرهنگِ این سرزمین دارد و اوج نمایش آن، در چهارباغ اصفهانِ صفوی پدیدار می‌شود؛ اما واژه "پارک"، نخستین بار در دوره قاجار و در عصر ناصرالدین‌شاه به دایره واژگان شهرنشینی ایران وارد شد. عصر ناصری، از مؤثرترین ادوارِ شکل‌گیریِ حیات مدنیِ نوین در ایران است. ارتباطات گسترده با غرب، دنیای بکر و سنتی ایرانی را دستخوش تحولاتی شگرف کرد؛ از جمله این تغییرات در معماری و شهرسازی رخ داد که شاخصه اصلی آن تمایل به الگوبرداری از سبک فرنگی بود. در این دوره، فضاهای نوینی در شهر پدید آمد که از همان زمان در مدارک، اسناد و نقشه‌ها «پارک» نامیده شدند؛ از «پارک امین‌الدوله» در اسناد مختلف، به عنوان اولین پارک تهران یاد شده است. فرضیه این نوشتار آن است که اولین بار، در تهران قاجاری، «پارک»هایی ساخته شد که دارای عملکرد، مالکیت و مفهوم متفاوت، هم با باغ‌های آن دوره و هم با پارک‌های عمومی امروزین است. این مقاله، در پی بررسی سیر تحول معنایی این واژه، در فرهنگ شهری ایران نیست، بلکه هدف، بیان ویژگی‌های پارک امین‌الدوله به عنوان اولین پارک ایرانی است ـ که دارای سبک طراحی متمایل به الگوهای فرنگی و متفاوت با باغ‌های ایرانی بوده ‌ـ و طرح این پارک مؤثر بر طراحی پارک‌های بعدی ایران است. بنابراین روند و شرایط شکل‌گیری این پارک مورد بررسی قرار می‌گیرد و از این رهگذر، به چرایی «پارک» نامیده‌شدنِ آن پی‌برده می‌شود؛ برای نیل به این هدف، ابتدا با استفاده از روش تاریخی‌ـ توصیفی، گوشه‌ای از تغییر شتابزده در فرهنگ دوره قاجاری، خصوصاً در حوزه معماری و شهرسازی، در تعامل با غرب بررسی شده و سپس این پارک به وسیله اسناد و مدارک، بازنمایی شده و مورد تحلیل قرار می‌گیرد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد نخستین پارک تهران، دارای تفاوت‌هایی با اصالت باغ ایرانی بوده که موجب متفاوت نامیده‌شدن این فضاها، از همان زمان قاجار شده است؛ پارک قاجاری، مانند بسیاری از اجزای دیگرِ معماری و شهرسازی دوره قاجار، دارای خصوصیات التقاطی بوده و مفهومی میانی و برآمده از پارک فرنگی و باغ ایرانی است.