پان‌ترکیسم: برساختن هویت و شکل‌گیری جمهوری آذربایجان (1890 تا 1920)

شکل‌گیری جمهوری دمکراتیک آذربایجان (1918 تا 1921) در دوران اوج‌گیری جنبش‌های ملی‌گرایانه در مناطق مختلف جهان صورت گرفت. قفقاز از مناطقی بود که از موج دولت-ملت‌سازی بعد از جنگ اول جهانی تأثیر زیادی پذیرفت و دولت‌های مستقل از دل آن سر بر آوردند. گزینش نام «آذربایجان» برای منطقه‌ای که تا قبل از آن «اران» نامیده می‌شد، برای ایرانیان اقدامی در راستای زمینه‌سازی برای جداسازی مناطق ترک‌نشین ایران و تحقق رؤیای الحاق‌گری پان‌ترک‌های عثمانی و قفقاز تعبیر شد. جمهوری آذربایجان نمونه‌ای ایده‌آل از واحد ملی است که بدون هیچ سابقه‌ای در تاریخ قبل از قرن نوزدهم، به یک‌باره در جریان مبارزات سیاسی و اجتماعی منتهی به فروپاشی تزارها شکل گرفت. در تحلیل شکل‌گیری جمهوری آذربایجان، رویکرد این نوشتار تمرکز بر فرایندی است که در آن سه نسل از روشنفکران، به برساختن «ایدۀ ملت» در میان مسلمانان قفقاز پرداختند و مبنایی برای تلاش‌های سیاسی در این زمینه فراهم آوردند. این نوشتار با استفاده از الگوی نظری تحلیل‌گرانی چون بندیکت اندرسون، نشان می‌دهد که چگونه این روشنفکران در فرایندی تدریجی، ایدۀ ملت را از حسی مبهم به ایده‌ای سیاسی تبدیل کردند و تعریفی از خویشتن در مقابل «دیگر»ی ارائه کردند. سرانجام با استفاده از شرایط فروپاشی امپراتوری‌های روسیه و عثمانی واحد سیاسی تشکیل دادند. این فرایند برساختن ایدۀ ملت، از یک‌سو به معنای برجسته‌سازی برخی عناصر هویتی موجود در هویت مردم مسلمان قفقاز و از سوی دیگر حاشیه‌سازی و طرد برخی دیگر از عناصر هویتی مانند عناصر شیعی و ایرانی بوده است. این نوشتار نشان می‌دهد که چگونه این برساختن هویت در فرایندی سیاسی و با ملاحظه‌های برآمده از آن صورت گرفته است.