ابوالفضل محمودی
دانشیار گروه ادیان و عرفان تطبیقی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
[ 1 ] - دیدگاه های کیهان شناختی در هستی شناسی جینی
موضوع نوشتار حاضر تبیین کیهان‌شناسی آیین جین است. گرچه در این آیین برای جهان خالقی متصور نیست، با وجود این، تبیینی منحصر به‌فرد و آکنده از مفاهیم فلسفی دارد. در تفکر جین، جهان ازلی و بدون آغاز است که علاوه بر لُکه(جهان مادی و محسوس) شامل اِلُکه (جهان نامحسوس) هم می‌شود. در آیین جین، موجودات جهان به دو دستة «چیتنه» یا «شعورمند» و «اِچیتنه» یا «غیرشعورمند» تقسیم می‌شوند و موجودات گوناگونی در ذیل هر ی...
[ 2 ] - الوهیت از دیدگاه آلوارها
مفاهیم خدا، روح و ماده از جملۀ موضوعاتی به‌شمار می‌روند که همواره در طول تاریخ توجه اندیشمندان را به خود جلب کرده‌اند. آنها پیوسته به‌دنبال پاسخی در مورد ماهیت این سه و ارتباط آنها با یکدیگر بوده‌اند. آلوارها نیز به‌عنوان پیشروان طریقت عشق در هند به‌صورت مبسوطی ذات، صفات و افعال برهمن را بررسی کرده‌اند. آنها در سروده‌های خود از حقیقت واحدی سخن به‌میان می‌آورند که پنهان و متعالی‌تر از ...
[ 3 ] - The Soul According to Rāmānuja
Rāmānuja was the founder of Visistādvaita Vedānta School, which is one of the three main schools of Vedānta. According to Rāmānuja, the soul (cit), Brahman, and matter (acit) constitute the three principal ontological realities. Rāmānuja provides some proofs for the existence of the soul, which are mostly based on self-consciousness. The relationship of the soul with the matter, on one hand, an...
[ 4 ] - On the End of the Mystical Journey: Ibn Arabi and Adi Śankara
This paper will compare two of the most prominent mystics of Islam and Hinduism on what may be called the “end of the mystical journey,” or mokśa in Hindu spirituality and fanā in Islamic mysticism. The interpretations of these two mystics are naturally developed according to their own epistemological and ontological bases. Thus, referring to their most significant principles ...
[ 5 ] - فنای از خود و مرگ خودخواسته در اندیشۀ عین‌القضات و یوحنا صلیبی
عین‌القضات همدانی (490-525 هـ.ق) و یوحنا صلیبی (1542-1591م) دو عارف صاحب‌نام از دو سنت بزرگ معنوی تاریخ بشر یعنی اسلام و مسیحیت‌اند. مطالعۀ آثار این دو همانندی‌های چشمگیری را نشان می‌دهد، همچون عشق الهی، مرگ عارفانه، وحدت یا اتحاد، ضرورت تجرّد، لزوم ارشاد پیر و اقتدا به مسیح. از این میان آنچه در مقایسۀ عرفان یوحنا و عین‌القضات شایان توجه بسیار است، مسئلۀ فنا و مرگ معنوی است. در تبیین رویکرد عین...
[ 6 ] - وجوه تشابه حکیم ترمذی و ابن عربی در بحث ولایت
یکی از مهم ترین مباحث عرفان نظری،بحث ولایت است.شاید عامل اصلی پرداختن به این بحث معرفتی در عرفان اسلامی، ریشه در متون اسلامی به ویژه قرآن کریم دارد و همین امر موجبات تفاسیر متعددی را در دیدگاه مفسران فراهم آورده است.در این میان تفاسیر عرفانی نقش چشمگیری در تحول معنا و مفهوم و طرح بحث های متنوع در این زمینه داشته است. از جمله این دیدگاهها می توان به نظر حکیم ترمذی ،صوفی ایرانی قرن پنجم و دیدگاه ...
[ 7 ] - رویکرد عرفانی شیخ محمود شبستری در تحلیل نظریة تناسخ
نظریة تناسخ در معنای مصطلح و شایع آن به انتقال نفس (ادامة حیات نفس) از بدنی به بدن دیگر (انسان، حیوان، نبات و جماد) پس از مرگ اطلاق شده است. این نظریه به دلیل ارتباط تنگاتنگ خود با واقعة مرگ و مراحل پس از آن، از دیرباز محل تامل اندیشمندان و متفکران سراسر جهان بوده است. این آموزه به جهت محتوای معرفتی مدعای خود، در هر یک ازحوزه‌های تفکر اسلامی، از جمله حوزه‌های فقهی، کلامی، فلسفی وعرفانی بازتاب‌ه...
[ 8 ] - امام علی(ع) در متون صوفیه (با تأکید بر متون تصوف تا قرن پنجم قمری)
سیمای امام علی(ع) در تألیفات صوفیه بازتاب یافته است و بر این اساس میتوان متون تصوف را جزو منابع شناخت حضرت به‌شمار آورد. در این مقاله با تأکید بر چهار عامل تأثیرگذار در ذهنیت صوفیه نسبت به امام علی(ع)، کوشش شده است تا تصویر ایشان از حضرت بررسی شود. این چهار عامل عبارتند از: الف- اوصاف شخصیِ امام علی(ع) در روایات و احادیث مورد استفادة صوفیه که اغلب ماخوذ از منابع سنی هستند. ب- نسبت امام علی(ع) ب...
[ 9 ] - نیروانَه در هینَه‌یانَه و مَهایانَه
هدف غاییِ دینورزی و سلوک بودایی نجات از رنج و چرخة بازپیدایی است. آموزة نیروانَه اصلی‌ترین آموزة مشترک مکاتب و طریقت‌های بودایی در تبیین آن هدف است. چندین رویکرد در تفسیر معنای این آموزه وجود دارد. رویکردهای سلبی، اثباتی و متناقض‌نما از مهمّ‌ترین آنهاست. هر کدام از طریقت‌های هینَه‌یانَه و مَهایانَه، علی‌رغم اشتراکشان در پذیرش این اصل، از این آموزه تفسیرهای خاص خودشان را دارند. میتوان گفت مفهوم نیرو...
[ 10 ] - جنبه های زنانه در آیین تانترا
تانترا از دسته آیینهای باستانی است که در بیشتر ادیان اصلی هند مانند هندویی، بودایی و جینیتأثیر گذارده است. از جمله مهمترین ویژگیهای آیین تانترا در تمام اشکال آن، نقش برجس تةلیی، در همة ابعاد نظری و Ĥ مؤلفه های زنانه با حضور برجستة شاکتی(دویی) و تجلیات او همچون کعملی است؛ در این راستا میتوان به تأکید بر مؤلف ة زنانه در الوهیت و نقش این عنصر درجهان شناسی، خداشناسی و انسا نشناسی اشاره کرد و پیرو آ...
[ 11 ] - ویژگی های عشق الهی از دیدگاه یوحنای صلیبی
عشق الهی بن مایۀ عرفان یوحنا را شکل می دهد. شعلۀ آتش عشق الهی چنان وجود او رافراگرفته که هیچ آموزه ای را نزد او بدون توجه به عنصر عشق الهی نمی توان یافت. بهعقیدۀ یوحنا، با استحالۀ روح در عشق الهی، روح به همۀ فضایل، کمالات و ارزش هایالهی دست م ییابد و سزاوار تجلی خدواند م یشود. از سوی دیگر، گذر از مراحلسیروسلوک بی همرهی عشق ممکن نیست. پس عشق الهی هم علت و محرک سیر وسلوک است و هم مقصد و مقصود عار...
[ 12 ] - مکشا از دیدگاه مکتب بهکتی ویشنویی (از رامانوجه تا نانک)
انسان ها در طول تاریخ همواره به دنبال رسیدن به نجات و سعادت ابدی بوده اند و ازآن به تعابیر مختلف یاد کرده اند . هندوان نیز در پی اعتقاد به آموزۀ تناسخ وکرمه، این هدف رامترادف با مکشا یا نجات از چرخۀ سمساره و کرمه دانسته اند که روح در این حالت به اتّحاد غاییبا برهمن می رسد و می تواند سعادت و زندگی جاوید را تجربه کند . در این میان، اندیشمندانمکتب بهکتی با تکیه بر تعالیم بهگودگیتا (یکی از کتب مقدس ...
[ 13 ] - نسبت زیبایی‌شناسی و هنرهای سنتی در حکمت هنر هندو
یکی از مفاهیمی که در دوران معاصر و پیرامون چیستی هنر کاربردی فراوان یافته، اصطلاح «زیبایی‌شناسی» است. گرچه این اصطلاح با ظهور فیلسوف آلمانی بائوم‌گارتن و سپس ایمانوئل کانت معنای تازه‌ای در فلسفه غربی یافت، اما امروزه در مورد انواع هنر از جمله هنرهای برآمده از سنت‌های شرقی نیز استعمال می‌شود. هدف از نگارش این مقاله، که به صورت تأویلی-تحلیلی انجام می‌پذیرد، آسیب‌شناسی کاربست اصطلاح زیبایی‌شناسی ...
[ 14 ] - سیر تحول خداباوری در اندیشۀ هندو
موضوع اصلی این نوشتار سیر خداباوری در اندیشۀ هندوان است که به ترتیب تاریخی از خداباوری اقوام هندو ـ اروپایی آغاز و سپس گرایش‌های گوناگون خداباوری (همچون طبیعت‌پرستی، چندگانه‌پرستی، پرستش ربّ الارباب و یکتاپرستی و وحدت‌گرایی) در «وِدَه‌ها» را که کهن‌ترین اثر مکتوب اقوام آریایی است مورد توجه قرار خواهیم داد. خداشناسی «اوپنیشدی» با رویکرد غالب وحدت وجودی و سپس اندیشۀ خدا در «گیتا» با توجه به نگرش‌های...
[ 15 ] - روح در دینِ جَینی
دین جِینی از ادیان کهن هندی است که بیش از بیست و پنج قرن پیشینه دارد و به اصطلاح از ادیان ناستیکه و یا غیر ارتدوکس هندی شمرده می‌شود. مسئلۀ روح که در این مکتب از آن به عنوان جیوَه یاد می‌شود از مفاهیم مهم این دین به‌حساب می‌آید و یکی از دو مقولۀ اصلی هستی‌شناختی و نیز یکی از موضوعات اصلی فلسفۀ جَینی و نخستین آنهاست. جَین‌ها اصل وجود روح را امری شهودی می‌دانند، با این‌همه، دلایلی نیز بر وجود آ...
[ 16 ] - مبانی شفقت در اسلام و سایر ادیان
محبت، رحمت، شفقت و مهرورزی یکی از عالی‌ترین و مهمترین احوال عرفان است و از مهمترین مبانی اصول تصوف عشق به همه موجودات که در واقع عشق به خداست. در عرفان اسلامی متعلق عشق واحد است و عموماً متعلق عشق حضرت حق است. در آیین بودا نیز موضوع کرونه(شفقت) یکی از آموزه‌هایی است که جایگاه بسیار مهمّی دارد و در تمامی سطوح زندگی موضوع کلیدی است. البته در بین فرقه‌های بودایی اهمیت و ماهیت این مفهوم متفاوت است؛...
[ 17 ] - مقامات و احوال در مأثورات امام علی(ع) تا سدة پنجم
صوفیه مراحل و کیفیات مدارج سیر و سلوک خود را با عنوان حال و مقام طبقه‌بندی کرده‌اند که نشان‌دهندة موقعیت باطنی سالک و میزان پیشرفت و تعالی اوست. با توجه به جایگاه ارزندة امام علی(ع) در اسلام، متون متقدم تصوف نقل قول‌های فراوانی را از آن حضرت در بر دارند و بسیاری از مفاهیم عرفانی را که در تصوف مطرح می‌شود، میتوان در قرآن کریم و تعلیمات و سخنان امام علی(ع) ملاحظه نمود. صوفیان به درستی ت...
[ 18 ] - نگاهی به مفهوم گورو در عرفان هندویی از منظر شنکره
گورو در عرفان هندویی استاد و اصلی است که مراتب معنوی را پشت‌سر گذاشته، وادی‌های پر پیچ و خم آن را درنوردیده و به بالاترین مرتبۀ بینش معنوی یعنی مکشه نائل شده است. در طریقه‌های رهبانی هندویی، گورو تجسد خداوند، سنت، تعالیم طریقت و واسطۀ فیض الهی است که به سنت جان می‌بخشد، منشأ و بستر حیات نوین معنوی، کانون تقدس و رابط سالک با قوای متعالی‌تر است. بر همین اساس نقش وی در تعلیم و تربیت مرید واجب، و ا...
[ 19 ] - عشق در عهدجدید
در سنت مسیحی و به‌ویژه عهدجدید عیسی مسیح واسطۀ رهایی و نجات و الگوی عشق‌ورزی انسان معرفی شده است. عیسی با عشق و محبتش به انسان‌ها، قربانی شدن را پذیرفت و چون بره‌ای در فصح قربانی شد تا نوع انسان حیات یابد. اتحاد با مسیح تنها راه وصول به عشق اتم و اکمل در مسیحیت است. انسانی که به‌دنبال رهایی است باید مسیح گونه شود و همچون او طی طریق نماید، تا با مسیح متحد شود و نجات یابد. برای اتحاد با...
[ 20 ] - مبانی نظام طبقاتی هندو و جنبش‌های عرفانی منتقد آن (ناینمارها)
جامعۀ هند از دیرباز تحت سلطة نظام طبقاتی سختگیرانه‌ای قرار داشت که در متون دینی و آموزه‌های دورة «وِدَه‌ای» ریشه دارد. اهمیت و تأثیر این سلسله‌مراتب اجتماعی تا حدی بود که تقریباً همة جریان‌ها و فِرَق دینی و فکری هندو در همین ساختار رشد کرده و به‌نوعی آن را پذیرفته بودند. اما معدود اندیشه‌هایی این ساختار را باور نداشتند و از آن تخطی کردند؛ مانند طریقت «بَهکتی» سنت شیواپرستی جنوب هند که توسط شصت‌وسه تن...
[ 21 ] - «اَشَه» در متون اوستایی
بی تردید نظمی یکپارچه، همۀ سلسله مراتب هستی را در بر گرفته است. این نظم کیهانی که در متون اوستایی با عنوان اشه از آن یاد می‌شود دارای ابعاد خداشناختی، جهان شناختی، انسان شناختی و اخلاقی و عبادی است. مجموعۀ بزرگ هستی در حرکتی مداوم و جهت‌دار، نظم کیهانی را در همۀ ابعاد مادی و فرا مادی به تصویر می‌کشد.انسان نیز به مثابۀ برترین آفریده و موجودی مختار، بایسته است تا این نظم را در دو حوزۀ فر...
نویسندگان همکار