ذوالفقار علامی
دانشیار گروه زبان وادبیات فارسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
[ 1 ] - بررسی روابط متقابل تغزل سعدی و موسیقی آوازی ایران
فرم‌های شعر فارسی ـ حداقل از زمان رودکی تاکنون ـ نقش عمدهای در شکل‌گیری موسیقی آوازی ایران ایفا کرده است. در اغلب آوازهای ایرانی، از روزگاری که بر روی صفحههای گرامافون ضبط می‌شده تا امروز، رد و نشانی از غزل‌های سعدی آشکار است. این نشان گاه چنان برجسته است که گویی برای روایت موسیقایی احوال درونی خواننده (و نوازنده)، بستری سازگارتر از غزل سعدی فراهم نبوده است. پرسش اینجاست که چرا تا این انداز...
[ 2 ] - شخصیت و شخصیت پردازی در رمان نخل ها و آدم ها
یکی از عناصر کلیدی و بسیار تعیین کننده در داستان نویسی امروزی پرداختن به شخصیت و شخصیت پردازی است. اشخاص ساخته شده ای راکه در داستان و نمایشنامه ظاهر می شوند شخصیت می نامند و شخصیت؛ در اثر روایتی یا نمایشی، فردی است که کیفیت روانی و اخلاقی او، در عمل وی و در آنچه می گوید و می کند، وجود داشته باشد. خلق چنین شخصیت هایی را که برای خواننده در حوزه داستان و رمان مثل افراد واقعی جلوه می کنند شخصیت پر...
[ 3 ] - پیوند مخاطب و متن در آفرینش چندصدایی در رمان جای خالی سلوچ
رمان «جای خای سلوچ»، نوشتة محمود دولت‌آبادی از مهمترین رمان‌های اجتماعی در حوزة ادبیّات اقلیمی- روستایی است که از جهات گوناگون جای بحث و بررسی دارد. یکی از دیدگاه‌هایی که در بررسی این رمان میتوان از آن بهره برد، نظریة چندآوایی باختین، منتقد روسی، است، ازاینرو مقالة حاضر، به بررسی «جای خالی سلوچ» از نظر چندآوایی و میزان مطابقت آن با این نظریة باختین میپردازد. این بررسی به روش کتابخانه‌ای و به‌ص...
[ 4 ] - تحلیل نشانه-معناشناسی داستان سکینه بانو از مجموعة اسکندرنامة منوچهرخان حکیم
نشانه-معناشناسی روایی به بررسی ویژگیهای روایی داستان میپردازد تا شرایط تولید و دریافت معنا در گفتمان را نشان دهد.معنا در نظام ساختارگرا زمانی حاصل میشود که از طریق کنش‌های برنامه ریزی شده سوژه از وضعیتی اولیه به وضعیتی ثانوی دست یابد. در تحلیل گفتمانی داستان «سکینه بانو» تلاش براین است با تقلیل متن به عناصرسازنده آن مانند مربع معنایی، برنامه های روایی، محور تنشی، مربع واقعیت نمایی و...سازوکا...
[ 5 ] - بررسی روابط بینامتنی مینوی خرد و دیباچۀ شاهنامۀ فردوسی
خوانش دقیق و درک عمیق یک متن، بدون در نظر گرفتن متون پیشین و هم‌زمان با آن، امکان‌پذیر نیست و هیچ اثری از آثار پیش از خود مستقل نیست. موضوع ارتباط یک متن با متون دیگر، نخستین بار مورد توجّه باختین قرار گرفت و سپس توسّط ژولیا کریستوا و ژرار ژنت، گسترش یافت. شباهت و همانندی روایت‌ها و خرده‌روایت‌های شاهنامه با دیگر آثار پیش از آن و هم‌چنین شباهت دیدگاه‌های فلسفی و دینی مطرح شده در شاهنامه، به ویژه ...
[ 6 ] - عناصر دیداری در شعر شاعران نا بینا
مقاله ی حاضر به بررسی" عناصر دیداری در شعرشاعران نابینا" و روند شکل گیری تصویرهای شعری در ذهن و ضمیرآنان و بازتابش در سروده هایشان ، اختصاص دارد . در این بررسی ، با نُه تن از شاعران روشن دلی که سابقه ی دیداری نداشته اند، گفتگو و پاسخ های آنان در باره موضوع مورد بحث، بررسی شده است. نتیجه ی حاصل از گفتگوها، نشان می دهد نابینا،معلومات ذهنی اش را، که از راه حواس چهار گانه خود دریافت می کند، با تخیلش...
[ 7 ] - تحلیل روایی داستان سیاوش براساس الگوی کنشگران اجتماعی ون لیوون
داستان تراژیک سیاوش یکی از داستانهای بسیار مهم و درخور توجه شاهنامه فردوسی است. در مقالۀ حاضر، این داستان ازمنظر تحلیل انتقادی گفتمان برپایۀ الگوی کنشگران اجتماعی ون‌لیوون بررسی شده است تا مشخص شود کارگزاران اجتماعی در آن چگونه به‌تصویر کشیده شدهاند و فردوسی با توجه به کارکرد منحصربه‌فرد شاهنامه چگونه گفتمان‌ها را با مؤلفههای زبانی تولید و بازنمایی کرده است؟ برای نیل به این هدف، ابیات گفتم...
[ 8 ] - The Conceptual Metaphor of Jamal (Beauty) in Shams’ Lyrics
In this paper, based on the contemporary theory of cognitive metaphor, the metaphoric functions of Jamal (Beauty) and the clusters of images related to it, namely the world, man, face, sun, mirror, etc. in Mawlavi's lyrics are explained. In theology, the motif of conceptual metaphor of Jamal is Ro'yat (vision). Finding its way into mysticism, "vision" is expressed in the metaphor of B...
[ 9 ] - فرآیند فردیت در داستان رستم و سهراب بر پایه شخصیت سهراب
داستان رستم و سهراب یکی از زیباترین داستانهای تراژیک شاهنامه فردوسی است که تاکنون با رویکردهای گوناگون هدف پژوهش قرار گرفته است. شخصیت سهراب در این داستان به‌منزله قهرمان جست‌وجوگر/ قربانی، محور کنش‌های داستانی است. جست‌وجوی بی‌فرجام او برای یافتن پدر که با الگوی رشد برای دستیابی به خویشتن/ فردیت در اندیشه یونگ قابل تطبیق است از ظرفیت فراوانی برای بررسی و تحلیل روان‌شناختی برخوردار است. در ای...
[ 10 ] - نشان‌وارگی درفش‌های شاهان و پهلوانان در شاهنامه
درفش شاهان و پهوانان در شاهنامه و دیگر متون حماسی از جهت نشان‌مندی‌های نمادین و دلالتهای آیینی بسیار ارزشمندند. نشانههای نمادین بر پیکره درفشها و ویژگیهای آنها در تحلیل مختصات فردی، اجتماعی و نیز ویژگیهای درونی و روانی خداوندگاران آنها، با توجه به مطالعات توتمیسم، اهمیت مییابد. این بینش نمادگرایانه به انگارهها، از عمق نگاه فردوسی به‌مثابه پردازنده حماسه ملی، در آفرینش قهرمانان یا بازآفر...
[ 11 ] - بررسی مکانیسم های دفاعی اسفندیار در نبرد با رستم
روان آدمی ابزارهایی را برای کاهش اضطراب و دفاع از خود در اختیار دارد که به آن مکانیسم های دفاعی گفته می شود. عملکرد این سازوکارها به طور نا خودآگاه انجام گرفته و باعث می شود فرد از شناخت حقیقی خود باز بماند. بررسی مکانیسم های دفاعی روان علاوه بر شناخت حقیقت خواست های درون، این فرصت را فراهم می آورد تا دلایل و سرچشمه ی برخی رفتارها و گفتارهای به ظاهر عادی، آشکار گردد. اسفندیار یکی از دو شخصیت ها...
[ 12 ] - بررسی و مقایسه‌ی نبرد پهلوانان مرد و زن در سه روایت حماسی (با نگاهی بر آرای «ژرار ژنت»)
هدف پژوهش حاضر، بررسی و مقایسه‌ی نبردِ میان زنان و مردان، در سه روایت حماسی مختلف است. نبردِ«سهراب و گردآفرید»در«شاهنامه»، مبارزه «همای و همایون»در مثنوی‌ای با همین نام از «خواجوی کرمانی»و نبرد«رستم و بانوگشسب»در«بانوگشسب‌نامه» از سراینده‌ای نامعلوم. پس از نگاهی اجمالی به این سه منظومه، نقاط اشتراک و تمایز آنها بیان می‌گردد. شایان ذکر است، در بیان اشتراکات این نبردها، از آرای «ژرار ژنت» اس...
[ 13 ] - تحلیل موقعیت روایی، پیرنگ و نحو روایی در داستان «طبلِ» هوشنگ مرادی کرمانی برپایه روایتشناسی مکتب پاریس
این مقاله می‌کوشد ارتباط طنز با روایت را در سه حوزه موقعیت روایی، پیرنگ و نحو روایی، در داستان «طبل»، از مجموعه قصه‌های مجید، نوشته هوشنگ مرادی کرمانی، بررسی نماید. این موضوع ازآن‌جهت اهمیت دارد که طنز از ویژگیهای مهم ادبیات کودک و جزو سبک نوشتاری هوشنگ مرادی کرمانی است؛ به همین دلیل، کاربرد طنز نیز در داستان «طبل» ویژگی فرعی تلقی نمی‌شود، بلکه در تمامی جنبههای روایت خود را نشان می‌دهد؛ تا جا...
[ 14 ] - تطبیق نمادهای کهن‌الگویی در شعر «مسافر» سهراب سپهری و داستان شازده کوچولو از آنتوان دو سنت اگزوپری
کهن‌الگوها، بن‌مایه‌های جهانی و مشترکی هستند که به صورت میراث بشری از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده و در ضمیر ناخودآگاه جمعی انسان جای گرفته‌اند و برای رسیدن به مرز خودآگاهی به صورت نمادهای گوناگون نمود می‌یابند. این تصاویر خاص که در اسطوره‌های ملل تکرار می‌شوند، با وجود فاصلۀ زمانی و مکانی زیاد، معمولاً معنای مشترک و نقش مشابه دارند. هدف مقالۀ پیش رو که با روش تحلیلی- توصیفی انجام‌شده، مقایسۀ نما...
[ 15 ] - بررسی داستان رستم و سهراب با رویکرد اخلاق ارسطویی
هدف این نوشتار،بررسی داستان رستم وسهراب با توجه به فضایل اخلاقی در اندیشه ارسطو است. فضیلت از نگاه ارسطو،ملکه اخلاقی ستوده‌ای است که میان دو حد افراط وتفریط جای دارد؛شجاعت،صداقت،بزرگ‌منشی،درستکاری در شمار این فضایلند. دراین مقاله،پس از نگاهی کوتاه به رویکرداخلاقی ارسطو در زمینه فضایل اخلاقی،این فضایل در داستان رستم وسهراب،بررسی شدهاند. تحلیل داستان رستم وسهراب از این نظر،نشان دهنده تناظری قابل...
[ 16 ] - بررسی گفتمان روایی در شاهنامة فردوسی
شاهنامۀ فردوسی دارای ظرفیّتهای علمی جالبتوجّهی در حوزۀ روایتشناسی و دستور زبان روایت است. آنچه در پی میآید، بررسی یک گونۀ روایی به عنوان گفتمان روایی در شاهنامه است که راوی پس از روایت، به یکباره از جهان داستان خارج میشود و روی سخن را به سوی خواننده میگرداند و با او به گفتوگو و مخاطبه مینشیند. اتّخاذ این شیوۀ روایی، معمولاً در پایان هر داستان، بر محور اغراض بلاغی و مقاصد گفتمانی معیّن بنا...
[ 17 ] - نمادپردازی های حماسی در غزل نئوکلاسیک (با تکیه بر غزلیات سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمدعلی بهمنی)
غزل نئوکلاسیک ـ که با ظهور شعر نو، در شعر کلاسیک ایران ایجاد شد ـ یکی از جریانهای شعری معاصر محسوب میشود که تا امروز همچنان پویا و مورد توجّه است. هدف سرایندگان پیشگام آن، همگام ساختن قالب سنّتی غزل با اقتضائات روز بود. این جریان شعری از امکاناتی که شعر نو به شعر فارسی، در سطوح بیان، زبان و عناصر ادبی افزوده، بهره برده و خود نیز ابعادی نوین در غزل ایجاد کرده است؛ از آن جمله میتوان به تلفیق ادب...
[ 18 ] - بررسی بن مایۀ «تولدهای سخت و غیرعادی» در اساطیر
کهنالگو بهمنزلۀ عاملی فطری در ناخودآگاه جمعی بشر، با اسطوره پیوندهای ژرف و مرزهای مشترک فراوانی دارد. درواقع، اسطورهها کهنالگوهایی هستند که دلایل شکل‌گیری آنها، با توجه به ناخودآگاه جمعی بشر، بررسی میشود. مطابق آرای یونگ، هر اسطوره براساس مجموعهای از عوامل و علل غریزی، در ذهن مردمان به وجود آمده است. در این میان، انواع زایمان غیرطبیعی نیز از موضوعات برجستة اساطیری و کهن‌الگویی است که به...
[ 19 ] - ماهیت و جایگاه انواع اعتماد اجتماعی درگرشاسب نامۀ اسدی طوسی
اعتماد یکی از جنبههای مهم روابط انسانی است و از لحاظ اجتماعی پیش شرط عمدهای برای موجودیت هر جامعهای شمرده می شود؛از این رو مبحث عمدهای از نظریهی سرمایهی اجتماعی مبتنی بر مقولهی اعتماد است.این مقاله با رویکرد جامعه شناختی به بررسی برخی از داستانهای گرشاسب نامه میپردازد و در آن اعتماد به عنوان یکی از مؤلفههای سرمایهی اجتماعی مورد کاوش قرار میگیرد،از این جهت که ادبیات حماسی به عنوا...
[ 20 ] - The Process of Individuation in the Story of Khosrow and Shirin (With Special References to the Character of Khosrow)
Khosrow and Shirin is the second of five long narrative poems by Nezami and is one of the finest love stories in Persian literature. This story has been examined so far from different aspects and with different approaches. One of the approaches overlooked in the analysis of this story is the process of individuation from Carl Jung's point of view. Therefore the aim of the present paper is to ps...
[ 21 ] - ریخت‌شناسی قصّه‌های تقدیر، تمتی و تیزتن از افسانه‌های مردم ایران با الگوی پراپ
یکی از بهترین و دقیق‌ترین شیوه‌های طبقه‌بندی و تجزیه و تحلیل ساختار و قالب قصّه‌ها، الگوی ریخت‌شناسی پراپ است. پراپ با مطالعه قصّه‌های پریان روسی به این نتیجه رسید که این قصّه‌ها به‌رغم تنوع و تکثر از نوعی وحدت و همانندی برخوردارند. در مقاله پیش‌رو سه داستان با نام‌های؛ تقدیر، تمتی و تیزتن از کتاب افسانه‌های مردم ایران گردآوردی علی‌اشرف درویشیان با رویکردی تحلیلی- توصیفی...
[ 22 ] - بررسی نامه‌های فارسی رشید وطواط (لایه‌های آوایی، واژگانی، نحوی، بلاغی)
رشید وطواط، ازجمله شاعران و نویسندگان نامدار سدۀ ششم به شمار میآید و نامه‌های فارسی او، که از درخشان‌ترین نمونه‌های نثر منشیانه در میان متون منثور این دوره، محسوب می شود، چنان برجسته است که در شناخت سبک فردی نویسنده و سبک منشیانۀ این دوره، از اعتبار و اهمیتی ویژه برخوردار است. وی در این اثر، با استفاده از لغات غریب، تشبیهات و استعارات زیبا و هماهنگی شکل و محتوا و رعایت نظم جملات، ساختاری ...
[ 23 ] - ادوارد براون در حاشیۀ سنّت شرقشناسی
شرقیها در آثار شرقشناسان اغلب مردمانی نابالغ، ناتوان از اداره‌کردن خود و نیازمند قیّم به تصویر کشیده شدهاند. بازنمایی این تصاویر برای مشروعیت‌دادن به قدرت غرب است و شرق (بر اساس رابطة دیالکتیک دانش / قدرت از منظر فوکویی) به صورت انسانی فاقد عقلانیت مدرن نشان داده میشود؛ به همین دلیل نیازمند قیم و هدایتگر است. این نوع تصاویر از گزارههای بدیهی در سنّت مسلّط شرقشناسی به شمار می‌رود؛ اما در کنار...
[ 24 ] - کنشگران زن در داستانهای برگزیدة چهار طنزپرداز ادبیات نوجوان براساس الگوی گرمس
یکی از عرصه‌هایی که میتوان دربارة نقش زن بحث کرد، داستانهای طنز ادبیات کودک و نوجوان است. در مقالة حاضر، نقش زنان در داستانهای برگزیدة چهار نویسندة طنزپرداز کودک و نوجوان (مرادی‌کرمانی، حسن‌زاده، اکبرپور و هاشمی) براساس الگوی جهان‌شمول کنشگران آلژیرداس ژولین گرمس (1992-1917) بررسی و تحلیل شده است. بر این مبنا، شخصیت‌ها در جایگاه شش کنش‌گر (کنش‌گر فاعلی، شیء ارزشی، کنش‌گزار، کنش‌گر سودبرنده،...
نویسندگان همکار