منصور پهلوان
استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران
[ 1 ] - نقد و بررسی روش‌های تاریخ‌گذاری قرآن
در تاریخ‌گذاری آیه‌ها و سوره‌های قرآن کریم روش‌های نقلی، تاریخی، موضوعی، سیاق و اسلوب، آماری، روان‌شناختی و ذوقی و سلیقه‌ای متداول است که هر یک با نقدهای جدّی مواجه است؛ برخی از روش‌ها، نظیر روان‌شناختی و ذوقی و سلیقه‌ای در تاریخ‌گذاری قرآن جایگاهی ندارند و برخی دیگر نظیر نقلی، تاریخی، موضوعی، سیاق و اسلوب و آماری به تنهایی کارآیی کافی را ندارند، در این امر بهتر است روشی فراگیر در پیش گرفت که آم...
[ 2 ] - تقسیمنامه علوم قرآن
چکیده علوم قرآن، عنوان آثار اختصاصی بسیار و مجموعه‌های علوم قرآن و بخشهایی از مجموعه‌های حدیثی و تفسیری است. علوم و مباحث یادشده در این آثار، مختلف و متنوع است و گاهی از دهها نوع، گذر می کند و چند جلد تألیف را به خود اختصاص می دهد، این آثار متعدد و این علوم متنوع را از آغاز تاکنون می‌توان، زیر دوازده عنوان قرار داد. این نوشتار بر آن است که علوم یادشده در مجموعه‌های علوم قرآن را در جدول تقسیم...
[ 3 ] - گونه‌شناسی مطالعات میان‌رشته‌ای در قرآن کریم
چندوجهی بودن پدیدهها و مسائل و همچنین پیشگیری از تحویل انگاری، پژوهشگران را از مطالعات میانرشته ای ناگزیر کرده است. قرآن کریم نیز در دوران معاصر به همین دلایل، بسیار در معرض چنین پژوهشهایی قرار گرفته است. لیکن به دلیل نو بودن این شکل از مطالعات، عموماً پژوهشگران بنا به برداشت خود از میان رشته ای به آن میپردازند که همین امر، تعیین محدوده و بیان تعریفی منسجم از میانرشته ای و همچنین بیان ...
[ 4 ] - جهاد و اسارت از دیدگاه قرآن و اهل‌بیت علیهم السلام، انگیزه ها و اهداف
بر پایۀ فلسفه مند بودن احکام شرعی، هدف از وضع و جعل شرایع و قوانین الهی، هموار ساختن مسیر رشد و کمال انسان‌هاست. از دیدگاه قرآن و اهل‌بیتعلیهم السلام، جهاد نیز به عنوان یکی از احکام اصلی دین و دفاعی همه‌جانبه از کیان آن، دفع حملات دشمنان و رفع موانع هدایت، دارای فلسفه و حکمت خاصی است و بر این مبنا، به هیچ وجه حکم جهاد را نمی‌توان امری ضد بشری دانست. به همین ترتیب، اسیرکردن دشمن حربی نیز که به...
[ 5 ] - بازسازی کتاب الحج معاوﯾﺔ بن عمار و ارزیابی طرق روایت آن با تأکید بر احادیت زیارت
کتاب الحج نوشتۀ معاویة بن عمار ـ از اصحاب مورد اعتماد امام صادقعلیهالسلام ـ از اصولی است که در تألیف کتاب‌های متقدمان امامیه در موضوع حج مورد استفاده قرار گرفته است. به مناسبتِ اعمال حج، زیارت رسول خدا صلیاللهعلیهوآله و اعمال سایر اماکن متبرکۀ مدینه نیز در این کتاب وجود داشته است. شناسایی احادیث این کتاب در موضوع زیارت که در کتاب‌های موجود متقدمان امامیه ـ به خصوص الکافی، الفقیه، کام...
[ 6 ] - بررسی تطبیقی دیدگاه علامه طباطبایی و علامه فضل‌الله دربارۀ تفسیر آیۀ شقّ‌القمر
عموم مفسران از جمله علامه طباطبایی بر این باورند که آیۀ « اِقْتَربَتِ الساعَةُ وَ انْشَقَّ القَمَرُ [قمر:1] هنگام قیامت نزدیک شد و ماه شکافت» ناظر به معجزۀ شق‌القمر است که در زمان پیامبر خاتم(ص) تحقق یافته است. در مقابل، اندکی از مفسران از جمله سید محمدحسین فضل‌الله (صاحب تفسیر مِن وَحیِ القرآن) بر این باورند که این آیه به شکافته شدن ماه در قیامت اشاره دارد و روایاتی که تحقق آن در زمان پیامبر(ص) را مطرح کرده‌اند...
[ 7 ] - مدارای مذهبی و برادری جهانی
هدف این مقاله بررسی مفهوم و اهمیت مدارای مذهبی و اخوت و برادری جهانی در آموزه‌های امام علی(ع)، به خصوص در نهج‌البلاغه است. اسلام آزادی اندیشه، آزادی بیان عقاید و اعمال قضاوت مستقل در مسائل دینی را تایید می‌کند. آن همچنین مدارای مذهبی در میان پیروان ادیان، جوامع مذهبی، اقوام و ملل را تصدیق نموده و به درک متقابل و همکاری میان تمامی مردم استدلال می‌نماید. حضرت علی (ع)، در راستای آموزه‌های اسلامی، ...
[ 8 ] - اشارات قصص قرآن به امام مهدی(ع) و ویژگی‌های او
یکی از گونه‌های یادکرد امام مهدی(ع) در قرآن، اشاره به حقایق مهدوی ضمن سرگذشت پیامبران و امّت‌های پیشین است. به دلایل متعدد قرآنی و روایی که در این پژوهش به آن اشاره می‌گردد، بسیاری از ویژگی‌های امام مهدی(ع) و دوران ظهور ایشان ضمن آیات قصص قرآن بیان شده است. در واقع آیات و روایات منظرهایی را به روی ما گشوده‌اند که با نگریستن از آن منظرها به قصص قرآن می‌توان اشارات قرآن را به امام مهدی(ع) و روزگار...
[ 9 ] - ارزیابی و نقد نظری اعجاز عددی قرآن کریم
فراگیر شدن رایانه‌ها و برنامه‌های نرم‌افزاری، در پژوهشها و مطالعات دینی نیز، تحول بزرگی پدید آورد. برای اولین بار، این استاد عبدالرزاق نوفل (ت 1984) بود که واژه«اعجاز» را در زمینه تناسب اعداد در قرآن به کار برد و در کتاب الاسلام دین و دنیا چنین آورد که دو واژه دین و دنیا در قرآن به تعداد برابر به کار رفته‌اند؛ اما پر سر و صداترین پژوهشها را دکتر محمدرشاد خلیفه، شیمیدان مصری مقیم آمریکا (ت 1990)...
[ 10 ] - قرابت قرآن و نهج‌البلاغه در بیان اوصاف پیامبر اکرم (ص)
چکیده ارتباط مستمر حضرت علی (ع) با قرآن و حضور ایشان در خانه وحی و ارتباط با منبع آن، سبب اثرپذیری نهج‌البلاغه از قرآن کریم شده است. این اثرپذیری، گذشته از حوزه لفظی در حوزه معنایی نیز قابل مشاهده است. بنابراین، منظور از اثرپذیری تنها استناد به آیات و یا الفاظ قرآنی نیست، اگرچه آن هم مطلب مهمی است؛ بلکه این کتاب از نظر معنایی، در همه موارد از کلام الهی مدد گرفته و امکان تطبیق در موضوعات مختلف ...
[ 11 ] - مصادیق گونه‌گون آیه در قرآن
چکیده واژة «آیه» در قرآن کریم دربارة موضوعات مختلف، مانند آیات قرآن، معجزات انبیاء و پدیده‌های طبیعی و ... به کار رفته است. در پاسخ به این پرسش که از منظر قرآن، چه پدیده‌هایی و با در نظر گرفتن چه ویژگی‌هایی، «آیه» است، شانزده پدیدة طبیعی را می‌یابیم که در قرآن کریم به عنوان«آیه» معرّفی شده‌اند. برخی از این پدیدهها، مانند آسمان‌ها و زمین بارها در قرآن به عنوان «آیه» معرّفی شده‌اند و به «آیه» بودن...
[ 12 ] - تحلیلی بر «تجلّی خدا» در قرآن
چکیده «تجلّی» از اهمّ موضوعاتی است که در ادوار تاریخ، توجّه اندیشمندان، به‌ویژه اهل معرفت و متکلّمان را به خود مشغول ساخته است. پیگیری این موضوع، تأثیر بسزایی در مبانی معرفتی، باورهای دینی، حتّی اخلاقی خواهد داشت. با این نگرش، آیات قرآن، به‌ویژه آیة میقات (الأعراف/143) مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است. ملاقات حضرت موسی (ع) با خدای سبحان، افتخار تکلّم و هم‌صحبتی با خدا و تمنّای رؤیت جمال الهی، محور ...
[ 13 ] - علوم قرآنی در نهج‌البلاغه
بدون تردید داناترین شخص به قرآن و علوم آن پس از رسول خدا (ص)، حضرت علی (ع) است. بخشی از این علوم در قالب نقل، روایت و خطبه به اصحاب و معاصران ایشان انتقال یافت که در آثار و مجموعه‌های روایی و تفسیری به دوره‌های بعد منتقل گردید. یکی از این آثار، کتاب نهج‌البلاغه است که هر چند مدوِّن آن، سیّد رضی، گلچینی از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های آن حضرت (ع) را عمدتاً در پنج سالة حکومت ایشان، با رویکرد بلاغی گِرد...
[ 14 ] - ولایت عصبه از دیدگاه نهج‌البلاغه
با وجود آنکه ولایت عصبه در حدیث و فقه امامیّه جایگاهی ندارد، امّا بسیاری از شارحان نهج‌البلاغه با استناد به حکمتِ «إِذَا بَلَغَ النِّسَاءُ نَصَّ الْحَقَائقِ فَالْعَصَبَةُ أَوْلَى»، از اولویّت عصبه بخصوص در امر تزویج بر ولایت مادر سخن گفته‌اند. این درحالی است که احادیث معارض در این باب فوق حدِّ احصاء است و اجمالی که در این حدیث وجود دارد، موجب تحمیل عقیده‌ی آنان بر نهج‌البلاغه گردیده است. همچنین حدیث، معنای صریح و روشن و صحیح...
[ 15 ] - پژوهشی در منابع حکمت‌های منسوب به امام علی (ع) در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید
یکی از مجموعه‌هایی که نزدیک به هزار حکمت از حکمت‌های امیرمؤمنان(ع) در آن جمع‌آوری شده است، بخش «الحکم المنسوبه الی امیرالمؤمنین(ع)» در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید است که شارح معتزلی، آن را در پایان شرح خود به‌عنوان تتمه‌ای بر حکمت‌های امام علی(ع) در نهج البلاغه قرار داده است. وی این حکمت‌ها را بدون آنکه منابع آن را یادآور شود، آورده است. این مقاله در صدد شناسایی منابع حکم منسوبه است. در این ...
[ 16 ] - جایگاه حدیث در فهم قرآن؛ مقارنه و تطبیق آراء میرزا مهدی اصفهانی و اخباریان
میرزا مهدی اصفهانی، مؤسس مکتب معارف خراسان، موسوم به «تفکیک»، علاوه بر دارا بودن اجتهاد مطلق و تبحر در علوم عقلی، یکی از قرآن‌پژوهان معاصر نیز به حساب می‌آید. دلیل این مدعا وجود آثاری از ایشان در حوزۀ قرآن همچون معارف القرآن، رسالۀ شاهزاده افسر، رسالة فی وجه اعجاز کلام الله المجید و ... است. وی دیدگاه‌های معارفی خود را بر آیات و روایات بنا نهاد و همین گرایش به نقل، سبب شده وی را که نخستین مروج ...
[ 17 ] - نقد و بررسی روش‌های تاریخ‌گذاری قرآن
در تاریخ‌گذاری آیه‌ها و سوره‌های قرآن کریم روش‌های نقلی، تاریخی، موضوعی، سیاق و اسلوب، آماری، روان‌شناختی و ذوقی و سلیقه‌ای متداول است که هر یک با نقدهای جدّی مواجه است؛ برخی از روش‌ها، نظیر روان‌شناختی و ذوقی و سلیقه‌ای در تاریخ‌گذاری قرآن جایگاهی ندارند و برخی دیگر نظیر نقلی، تاریخی، موضوعی، سیاق و اسلوب و آماری به تنهایی کارآیی کافی را ندارند، در این امر بهتر است روشی فراگیر در پیش گرفت که آم...
[ 18 ] - تقسیمنامه علوم قرآن
چکیده علوم قرآن، عنوان آثار اختصاصی بسیار و مجموعه‌های علوم قرآن و بخشهایی از مجموعه‌های حدیثی و تفسیری است. علوم و مباحث یادشده در این آثار، مختلف و متنوع است و گاهی از دهها نوع، گذر می کند و چند جلد تألیف را به خود اختصاص می دهد، این آثار متعدد و این علوم متنوع را از آغاز تاکنون می‌توان، زیر دوازده عنوان قرار داد. این نوشتار بر آن است که علوم یادشده در مجموعه‌های علوم قرآن را در جدول تقسیم...
[ 19 ] - تأملی بر نظام چینش آیات در قصص قرآنی با تأکید بر آیاتِ روایت‌گر طوفان نوح(ع) در سورۀ هود(ع)
قرآن‌کریم از قالب روایت‌گری داستان‌ها برای بیان معارف بهره برده است. علیرغم کوشش‌های تفسیری فراوان، در حوزۀ قصص قرآنی، بررسی شیوۀ روایت‌گری خداوند در این آیات، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. چینش آیاتِ روایت‌گرِ طوفان نوح(ع)، در سورۀ هود(ع) با فرض آنکه بر اساس سیر زمانی به توصیف حوادث واقع شده در طوفان می‌پردازد، با تعارض‌هایی روبرو است. این پژوهش با پیشنهاد الگوی «رگ‌برگی» برای این آیات، ضابطه...
[ 20 ] - صلح طلبی علی (ع) وارائه الگوهای عملی تحقق صلح وجلوگیری از جنگ در سیره ایشان
چکیده: همواره جامعه انسانی متأثر از پدیده جنگ بوده و از این ناحیه آسیب های جبران ناپذیری در بعد مادی ومعنوی به بشریت رسیده است .از طرفی صلح از دیرباز به عنوان آرزو و آرمانی مقدس در میان جوامع بشری مطرح بوده و مصلحان و خیر اندیشان در جهت تحقق این آرمان تلاش نمودهاند . دین مقدس اسلام همواره پیوسته ندای صلح، برادری و برابری سرداده است، اما با وجود این جوامع اسلامی بیشترین صدمات را در ج...
[ 21 ] - تحقیق در ضبط حکمت ۲۵۲ نهج‌البلاغه: «و الإمامة نظاماً للأمة»
در حکمت 252 نهج‌البلاغه آنجا که امیرالمؤمنین علی(ع) از فلسفۀ شرایع و احکام و حکمت آنها با مطلع «فرض الله الایمان تطهیرا من الشرک» سخن می‌گوید، عبارت «الامامة نظاماً للامة» آمده است که بر اهمیت مسئلۀ امامت در رهبری امت دلالت دارد. اما در برخی نسخه‌های متأخر، این عبارت بهصورت «الأمانة نظاما للأمة» ثبت شده است که به اهمیت امانتداری در حفظ نظام امت اشاره دارد. از سوی دیگر متأسفانه در س...
[ 22 ] - مفهوم شناسی قرآن ناطق و ارتباط آن با معصومین علیهم السلام
لفظ قرآن ناطق، برای اولین بار توسط امام علی(ع) مطرح گردید. مقام قرآن ناطق از قرآن مکتوب بالاتر بوده و قرآن کریم در آیات بسیاری اشاره به مراتب ایشان و هدایت به سوی آنها نموده و اهل بیت (ع) را یگانه مرجعی که علم الکتاب در نزد ایشان است معرفی نموده‌است. بر پایه بسیاری از احادیث وارده، پیامبر اکرم (ص) و ائمه طاهرین (ع)، تنها مصادیق قرآن ناطق هستند؛ زیرا تمام رفتار، گفتار و کردار ایشان بر اساس...
نویسندگان همکار