توحید به ویژه مرتب? عالیِ آن (توحیدِ وجودی) همواره از مباحثِ اصلی و دشوار در میان عارفان مسلمان بوده است. اهمیّتِ سنایی در این مبحث، از آنجاست که وی در زمره‌ی عارفانی است که در شعر فارسی با توسّل به آیات و احادیث، توانست این اندیشه‌ی اتهام‌برانگیز صوفیّه را از شائبه‌ی کفر و الحاد، پاک و مبرّا سازد. آموزه‌ی سنایی، این پرسش را پیش می‌آورد که کدام مدلِ اندیش? دینی و توحیدی با انگاره‌ی وحدتِ وجود مناسب و ساز...

از نظر عدّه‌ای از عارفان مسلمان، علم یاد‌آوری حقایقی است که روح آدمی پیش از تعلّق به بدن و گرفتار آمدن در حجاب دنیا مشاهده کرده است. این امر در فلسفة افلاطون به «نظریّة تذکر» شهره است و بر قبولِ تجرد روح، نوع خاصی از ارتباط روح و جسم، و تقدم روح بر بدن مبتنی است. پیامبران و اولیای الهی برای تذکر و به یاد‌آوردن حقایق در حجاب درون آدمی، آمده‌اند. دلیل ارسال قرآن که لقبِ ذکر دارد، نیز همین است. سالک إل...

درباره ی کتاب مقدس و تحریف آن، در میان علمای مسلمان، بحث های زیادی مطرح و نظرهای مختلفی اظهار شده است. موضوع اصلی بحث اولاً این است که آیا تورات و انجیل دو کتاب آسمانی مانند قرآن مجید هستند که نازل شده اند و بعدها علمای این دو دین در آن ها تحریف کرده اند؟ و ثانیاً، این که مراد از تحریف آن ها به اعتقاد مسلمانان چیست؛ آیا لفظی است یا معنوی؟ در این مقاله پس از ذکر این مقدمات، به شرح آرای برخی عارفان...

روایت مشهور «لا تسبوا الدهر فان الله هو الدهر» که با تفاوت‌هایی در متن و اختلاف‌هایی در سند به پیامبر اکرم| نسبت داده شده، مورد تأویل‌های گوناگون اندیشمندان مسلمان، اعم از متکلمان، حکیمان و عارفان قرار گرفته است. دیدگاه‌های مطرح درباه این روایت را می‌توان در سه دسته کلامی، حکمی و عرفانی دسته‌بندی نمود. دیدگاه کلامی در توضیح این روایت، آن را نوعی بیان مجازی دانسته و با در تقدیر گرفتن الفاظی، آن ...

دهمّه‌پَدَه از آثار مشهور فلسفی، اخلاقیِ گوتمه بودا، مصلح بزرگ قرن ششم پیش از میلاد مسیح، در کیش هندویی است. باتوجه به اینکه نواحی شرقی ایران، به ویژه بلخ، از خاستگاه‌های تصوف ایرانی و نزدیک‌ترین محل برخورد دو فرهنگ بودایی و اسلامی به شمار می‌آمده است، گمان می‌رود آیین بودایی با پیشینه‌ای هزار ساله بر ذهن و آداب سالکان مسلمان اثر گذاشته باشد. این نوشتار به بررسی آرا و بیان شباهت د‌یدگاه‌های بودایی ...

موضوع عالم ذر، همواره یکی از بحث برانگیزترین مباحث قرآنی و اسلامی بوده است و مفسران، متکلمان، فیلسوفان و عارفان مسلمان درباره آن بسیار سخن گفته‌اند. آن چه از ظاهر آیات و به‌ویژه روایات اسلامی بر می‌آید، این است که هر انسانی قبل از تولد از مادر، در عالمی به نام عالم ذر، (در مرحله‌ای به‌صورت روح محض و در مرحله‌ای دیگر، همراه با بدنی خاص به‌نام بدن ذرّی) وجود فردی حقیقی داشته است. عده‌ای از اندیشمن...

در سنت داستانی فرهنگ ایرانی، داستان هایی وجود دارد که به دلایل گوناگون ساخته و پرداخته مردم هر عصر است. آفرینش خلاقانه ی این حکایات واقعی یا تخیلی نشانه ی دیرنگی سنت داستان پردازی و اهمیت این شگرد ادبی در انعکاس باورها و عقاید مردم ایران دارد. یکی از این سلسله حکایات که با ساختار داستانی تقربیاً مشابه در آثار ادبی ما بازتاب یافته اند، داستان تحول روحی عرفا و شاعران فارسی است. گستره ی کاربرد و بس...

در تاریخ تفکر اسلامی اختلاف در تعابیر معتقدان به وحدت وجود، تفسیرهای متفاوتی را به وجودآورده و ادعاهایی از جانب برخی از ایشان، مبنی بر بدیع بودن نظریاتشان، طرح شده است. از آنجمله عارف جنجالبرانگیز اندلسی، ابن سبعین، نظریة وحدت مطلقة وجود خود را دارایتفاوت های بنیادین در این باب میداند. مقالة حاضر به بررسی این ادعا میپردازد و در پایان به ایننتیجه میرسد که چنین ادعایی درست نیست و نظریة او همان با...

گستره اجبار یا اختیار آدمیان در برابر قدرت و ارادة خداوند، یکی از مباحث مناقشه­آمیز میان اندیشمندان مسلمان بوده است. فرقه­های چون: معتزله، زیدیه، اسماعیلیه، امامیه، ماتریدیه، اشاعره و جبریه خالص، به ترتیب از بیشترین تا کمترین حوزه اختیار را برای انسان قائل بوده­اند. مشرب‌های کلامی اسلامی با استناد به استدلالهای عقلی و نقلی، در پی اثبات جبر مطلق، اختیار محض، آمیزه‌ای از هر دو، و یا قاعدة «امر بی...