بررسی اندیشه ها و ویژگی های شعر مدام دیّری

یکی از مباحث مهم که در حوز? زبان و ادب فارسی از گذشته های دور مورد توجه شاعران و نویسندگان بوده، تاثیر شاعران و نویسندگان نواحی مختلف در زبان رسمی بوده است. این موضوع تا بدانجا قابل اهمیّت است، که نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت. در ادبیات معاصر، شاعرانی مثل نیما، اخوان و شفیعی کدکنی با حضور خود نشان داده اند که اقلیم و فرهنگ بومی و محلی تا چه حد در زبان معیار، تاثیر گذاشته اند. در گذشته های دور هم می توان آثار فرهنگها و گویشهای شاعران بومی را ردیابی و جستجو کرد. جلال الدین محمد بلخی به یقین واژگانی از سرزمین مادری و فرهنگ بومی خود را در شعر و هنر خویش نمایانده است. فردوسی نیز بسیاری از واژگان خراسانی را در شاهنام? خود برای همیشه زنده نگه داشته است. مدام دیرّی یکی از شاعران محلی است که در استان بوشهر می زیسته است. پیشین? شعر و ادب مکتوب در استان بوشهر، به صد و پنجاه سال پیش، یعنی دور? قاجار برمی گردد. در سالهای 1250تا 1300 هـ .ق شاعران بسیاری در مناطق مختلف استان بوشهر پا به عرص? شعر و شاعری می گذارند و بیشتر آنها در قالب دوبیتی ، آلام خود و مردم دیارشان را به تصویر می کشند . استان بوشهر، از دور? قاجار به این سو، از فرهنگی غنی ودرخشان برخوردار بوده است؛ویژگی های قومی و ملّی ساکنان این دیار که از قومیت های مختلف و متنوّع ایرانی؛ مهاجرین لر وکرد، عرب و حتی سیاهان آفریقا تشکیل شده، سبب نوعی تضارب فرهنگی شده است که در کمتر جای کشور این تنوّع جمعیتی و فرهنگی را می توان یافت. 1 از میان شاعرانی که در سال های 1250تا 1300 هـ .ق می زیسته اند، بی گمان معروفترین آنها فایز است که بیشترین توجه علاقه مندان به شعر بوشهر را به خود جلب کرده است. سبب توجه و علاقه به فایز و سروده های او این است که، شعر مورد علاق? مردم استان بوشهر ، دوبیتی است و فایز با توانایی و استعدادی که در سرودن این نوع شعر داشته، گوی سبقت را از همگنان ربوده است و بعد از بابا طاهر همه را متوجه خود کرده است .البتّه در این دوره شاعران توانایی مانند ملاحسن کبگانی ، محمد خان دشتی و .... می زیسته اند که به واسط? ذوق و قریحه ای که در شعر و شاعری داشته اند، این دوره از ادوار طلایی شعر استان بوشهر محسوب می شود. در این دور? طلایی که شاعران و نویسندگان زیادی در جای جای استان بوشهر، به عنوان شاعر و نویسنده پا به عرصه می گذارند سید عبدالقاهر موسوی حسینی متخلّص به مدام دیّری نیز در بندر دیّر، یکی از بنادر استان بوشهر، به عنوان شاعری صاحب ذوق، ظهور می کند. این شاعر بزرگ و توانای دیّری چون به دریانوردی و ملوانی اشتغال داشته، بیشتر اوقات عمر خود را در سفر گذرانده و شمال خلیج فارس، بصره و عراق تا دریای عمان، هندوستان و کشورهای عرب حوز? خلیج فارس را درنوردیده و سالیانی را در هندوستان اقامت کرده است. ایشان در بندر لنگه، در کنار مهم ترین ممدوح خود، سید محمد لنگه ای، به عنوان یکی از شاعران توانای این خطه، شهر? زبانها بوده است. امّا همین مدام دیّری در منطق? خود گمنام است، و اگر کتاب سرزمین های شمالی خلیج فارس و دریای عمان سدید السلطن? بندرعباسی نبود، چه بسا، مدام دیّری از یادها رفته بود و هیچ کس کوچکترین اطلاعی از وی نداشت . علاوه بر کتاب سدید السلطنه، در سال 1378هـ.ش صندوقچه ای در انبار حسینی? متعلق به نوادگان مدام دیّری پیدا شد که قسمتی از دیوان مدام دیّری همراه با کتاب کشکول، به همت نوادگان آن مرحوم به دست آمد که دوباره نام مدام را بر سر زبانها انداخت. و یکی دیگر از شاعران این خطّه و آثار او از دستبرد فراموشی رهایی یافت و آثار ادبی او به جامع? ادبی ایران و استان بوشهر معرفی شد. و این نوشته در ادام? پاسداشت زنده نگه داشتن نام و آثار وی است. در اینجا لازم است که به یکی از پرسش های مفروض پاسخ دهم وآن اینکه چرا از میان شاعران بومی به مدام دیرّی پرداخته ام؛ برای پاسخ به این پرسش چند دلیل، قابل اعتنا و توجه است. 1- از سال 1383 که دیوان مدام دیّری به زیور نشر آراسته شده و در دسترس علاقه مندان به شعر و ادبیات استان بوشهر و جامع? ادبی ایران قرار گرفت، به جز چند مقاله که در نشریات محلی استان بوشهر دربار? مدام چاپ شد، پژوهش چشمگیر دیگری که در جایی چاپ شود، یا به اتفاق خاصّی منجر شود، انجام نشده است. و نگارنده با توجه به مطالع? مختصری که در دیوان مدام دیرّی انجام داده و یکی از کارهای پژوهشی دور? کارشناسی ارشدم را به زیبایی های ادبی شعر مدام، اختصاص داده ام ، لازم دیدم که به بررسی زندگی و شعر این شاعر توانا و گمنام همشهریم بپردازم، تا شروعی برای بررسی های مفصّل دیگران در این زمینه شود . 2- همان طور که می دانیم زبان فارسی یکی از عوامل مهم و عمد? وحدت ملی و پیوند میان قومیت ها در گستر? سرزمین ایران بوده و هست . بر این اساس پرداختن به شاعران بومی که در گوشه و کنار این مرز و بوم بالیده اند و هنر و اندیش? خویش را در ظرف زبان و ادب فارسی ارائه کرده اند، یکی از ضروریات روزگار ما محسوب می شود. این نوشته و مکتوباتی از این دست می تواند جهات مختلف فرهنگ و زبان فارسی را در نزد اقوام و خرده فرهنگها به مخاطبین بنمایاند. بدیهی است که هرچه آثاری از این نوع به جامع? ادبی ایران عرضه شود، زوایای بیشتری از جایگاه و تاثیر و تاثّر متقابل فرهنگ های بومی وزبان فارسی آشکارتر و روشن تر خواهد شد. 3- توجه به آثار شاعران بومی باعث می شود که به جنبه های مشترک زبان رسمی و معیار با لهجه ها و گویش ها پی ببریم.ونیز واژگانی که ممکن است در زبان اصلی به دست فراموشی سپرده شده باشند، دوباره در عرص? زبان پدیدار شوند. این امر ضمن اینکه موجب تقویت و گسترش زبان فارسی می شود، از طریق آن می توان معادلهای زبانی برای موضوعات نوپدید استخراج کرد . علاوه بر اینها می توان فرضیات زیر را به عنوان دیگر دلایل این پژوهش برشمرد: 1- به نظر می رسد که از طریق شعر شاعران بومی می توانیم جنبه های مشترک فرهنگ ها و زبانها را بیابیم 2- با بررسی آثار شاعران بومی می توان به تاثیر ادبیات سنتی و اندیشه های شاعران بزرگ و ملی بر شاعران بومی پی برد . 3- شاید بتوان گفت که مبانی اندیشه های شاعران بومی، علاوه بر دریافتها و آموخته های شخصی، می تواند ریشه در ادبیات سنتی و شاعران گذشته نیز داشته باشد. برای رسیدن به پاسخی درخور اعتنا و توضیح و اثبات آنچه طرح کردم، مجموع? این پژوهش را به چهار فصل تقسیم کرده ام،که در ادامه کلیات آن طرح می شود. فصل اوّل، که با نام زندگی و روزگار شاعراست، تلاش کرده ام با استفاده از منابع موجود، بخصوص دیوان شاعر، به زندگی، آثار و احوال شاعر ومعاصران و ممدوحان وی بپردازم و وضعیت اقنصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی استان بوشهر در زمان وی را شرح دهم. از این فصل می توان نتیجه گرفت که معرفی معاصران، ممدوحان و وضعیت اقنصادی، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی استان بوشهر در زمان شاعر به ما کمک می کند تا از زندگی و دور? او ذهنیت بهتر و روشن تری داشته باشیم. فصل دوم، با اندیشه های مدام آشنا می شویم که ، در چهار بخش تنظیم شده است. دربخش اول، آیات و احادیثی را که مدام به آنها استناد نموده و یا به آنها اشاره کرده است ، ذکر کرده ام. در بخش دوم، به نقش چهارده معصوم در شعر مدام پرداخته ام و ابیاتی را که در منقبت آن بزرگان سروده است ذکر کرده ام.در بخش سوم، به شرح مختصری دربار? عرفان و فلسفه در میان مسلمانان و نکاتی پیرامون عرفان و فلسفه در شعر مدام پرداخته ام و در ادامه واژگان واصطلاحات عرفانی و فلسفی را که در شعر مدام به کار رفته اند، به طور مختصر شرح داده ام. در بخش چهارم به تاثیر ادبیات سنتی و شاعران بزرگ فارسی بر شعر وی پرداخته ام.در این بخش نکت? بسیار زیبایی که توجه مرا به خود جلب نمود، این بود که وقتی برای معنی برخی از واژه های کهن سبک خراسانی به لغت نام? دهخدا مراجعه کردم، در کنار برخی از آنها نوشته شده بود که شاهدی برای آن یافت نشد و وآن واژه، در دیوان مدام موجود بود. از این فصل این گونه می توان نتیجه گرفت که با توجه به مسلمان و شیعه بودن مدام و آشنایی وی با زبان عربی، از آیات و احادیث ، خصوصاً احادیث شیعی در اشعار خود بهره برده است وهمچنین در اشعار خود از چهارده معصوم نام می برد و اعتقاد قلبی خود را به این بزرگان نشان می دهد و بارها از ولایت حضرت امیر(ع) سخن می گوید. مدام با توجه به مطالع?آثار گذشتگان و تاثیر از ادبیات گذشته در آثار خود از اصطلاحات عرفانی و فلسفی نیز استفاده نموده است، اما این بدان معنی نیست که مدام عارف و یا فیلسوف است. مدام در سرودن اشعار خود متاثر از شاعران بزرگ زبان فارسی از سبک خراسانی تا سبک هندی، خصوصاً نظامی و حافظ است فصل سوم که با نام عناصر و ویژگی های شعر مدام و در دو بخش است، به تاثیر محیط در شعر مدام و همچنین علوم مختلف، از جمله: نجوم ، موسیقی و عربی را در شعر مدام مطالعه کرده و به کنکاش دربار? آن پرداخته ام. در بخش علوم، اصطلاحات و واژه های نجومی و موسیقیایی را در شعر مدام استخراج کرده و با توجه به منابع اصیل به شرح این اصطلاحات پرداخته ام. به عنوان نتیجه گیری از این فصل می توان گفت که در شعر مدام می توان به تاثیر محیط شاعر بر شعر وی اشاره کرد و با توجه به بندری بودن مدام و داشتن شغل دریانوردی، واژه های دریا، کشتی، موج و اصطلاحات دریایی در دیوان شاعر بسآمد بالایی دارد. وی با توجه به تاثیر از ادبیات سنتی، از اصطلاحات نجومی و موسیقیایی در اشعار خود استفاده نموده و با توجه به تسلّطی که بر زبان عربی داشته است، واژه های عربی را بیش از حد معمول به کار برده است. فصل چهارم که با نام برخی زیبایی های هنری و آرایه های ادبی و در سه قسمت است، ابتدا کلیاتی از خیال را مطرح کرده ام. در ادامه به بحث بیان وصورخیال در شعر مدام پرداخته ام، سپس آرایه های لفظی را در شعر مدام بررسی نموده ام. در بحث بیان مدام توجه خاصی به تشبیه بلیغ داشته اند و در آرایه های لفظی به جناس بیشتر توجه کرده اند و با استفاده از جناس به خلق زیبایی های ادبی پرداخته اند . نتیجه ای که از این فصل می توان گرفت، این که مدام شاعری تشبیه گراست و از تصاویر عینی بیش از تصاویر ذهنی و انتزاعی استفاده نموده است و در بحث آرایه های لفظی ، به زیبایی های لفظی علاقه خاصی داشته است. شیو? کار من در نوشتن این پژوهش، بیشتر تحلیلی– توصیفی است. در ترجم? آیات قرآن از ترجم? بهاءالدین خرمشاهی استفاده نموده ام. ترجمه ها را در کنار آیات آورده ام و نام سوره و شمار? آیه رادر ضمن متن نوشته ام . یادداشتهای هر فصل را در پایان آن فصل ذکر کرده ام ودر ارجاع به دیوان مدام دیری از ذکر نام دیوان خودداری کرده ام و فقط شمار? صفحه و شمار? بیت را به ترتیب از سمت راست به چپ ذکر کرده ام.برای ارجاع ابیات دیگر شاعران، از ارجاع درون متنی استفاده کرده ام و به این ترتیب، ابتدا نام خانوادگی شاعر، تاریخ چاپ اثر و شمار? صفحه را نوشته ام . درآغازکار ازکمبود منابع آگاه بودم، مستندات آغازین این نوشته را بر اساس کتاب سرزمین های شمالی خلیج فارس و دریای عمان سدیدالسلطن? بندرعباسی و دیوان اشعار مدام دیری انجام دادم. مقالاتی راکه در نشریات محلی استان بوشهر دربار? مدام چاپ شده بود، ونیز ویژه نامه ای که آموزش و پرورش شهرستان دیّرتهیه کرده بود، جمع آوری کردم، به مطالع? آنها پرداختم؛ امّا این نوشته ها از پاسخ گویی به بسیاری از سوالاتم ناتوان بودند، به نوادگان مدام دیّری، خصوصاً سید فخرالدین قاهری مراجعه کردم و ایشان در حد توان به سوالات من پاسخ گفتند و شجره نامه و آثار مهر و دستنوشته های مدام را در اختیار اینجانب قرار دادند که کمک بسیار بزرگی بود. با هم? این موارد و کمبود منابع در مورد مدام و کمبود منابع در شهرستان محل زندگیم، بارها دیوان مدام را مطالعه کردم و از هم? کسانی که منابع و اطلاعاتی داشتند، کمک گرفتم تا این نوشته به شکل امروزین خویش ارائه شد. در اینجا از هم? استادان بزرگوار دانشگاه ایلام، خصوصاً آقایان دکتر سلطانی و دکتر بیگ زاده که بذل عنایت فرموده، با راهنمایی ها و هدایت های دلسوزان? خویش مرا در این راه یاری کرده اند، تشکر می کنم. و از هم? کسانی که به نحوی در آماده نمودن این نوشته مرا یاری داده اند، از مسئولین و کارکنان کتابخانه های دانشگاه ایلام، کتابخان? عمومی شهرستان دیّر، دوستان و همکاران فرهنگیم، خانواد? مدام دیّری و خانوده ام تشکر و قدردانی می کنم. در این نوشته هرجا بحث و مطلب به خوبی ارائه شده است، از لطف و عنایت خداوند متعال و راهنمایی های استادان بزرگوارم بوده است. بی شک این نوشته از کاستی ها خالی نیست که امیدوارم استادان ارجمند و مخاطبان گرامی مرا در رفع این نواقص یاری نمایند. غلامرضا زارعی تیرماه 1388