مطالعه مقایسه ای تأثیر دبیران بر رویکردهای سیاسی حاکمیت در عصرهای اول و دوم عباسی

چکیده: عصر اول عباسی را می توان دوران نیرومندی خلافت ، شکوفایی حکومت و دستگاههای اداری و نظامی دانست. یکی از مشخصه های عصر اول عباسی حضور ایرانیان در حکومت بود ، ایرانیان به تقلید از حکومت ساسانی خلفا را ترغیب به تأسیس دیوان های بسیاری از جمله دیوان رسائل نمودند که به کارمندان آن دبیر یا کاتب گفته می شد ، نزدیکی آنها به دستگاه سیاست و ارتباط تنگاتنگی که گاه از نیاز حکومت ناشی می شد تأثیرگذاری دبیران بر رویکردهای سیاسی را امری اجتناب ناپذیر نمود. در مورد کاتبان باید گفت که آن ها پس از وزرا یکی از کانون های قدرتمند سیاسی محسوب می شدند. در این عصر تقریبا تمامی اقشار جامعه از جمله دبیران دارالخلافه در پی کسب رضایت خلفا بودند تا از این طریق مقامات بالای حکومتی و احترام و قدرت لازم را به دست آورند. درواقع اقتدار خلفا در عصر اول به دیگران اجازه نمی داد تا بر خلاف میل خلیفه عمل کنند ، اما در عصر دوم با ورود ترکان به خلافت ، افزایش قدرت نظامیان ، ظهور مدعیان قدرت در نواحی مختلف و بسیاری از عوامل دیگر اقتدار خلفا رو به ضعف نهاد و دبیران نیز در این میان به فکر کسب منافع خویشتن افتادند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و سپس مقایسه و تحلیل داده ها تأثیر دبیران بر رویکردهای سیاسی عصرهای اول و دوم عباسی مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است. اینک در پاسخ به این پرسش که دبیران چه تأثیری بر رویکردهای سیاسی عصرهای اول و دوم عباسی داشتند می توان فرض کرد که دبیران در عصر اول با توجه به اقتداری که خلفا از آن برخوردار بودند و رویکرد خلافت محورانه حاکم براین عصر از طریق راهنمایی هایی که گاه به خلفا می نمودند و نوشتن رسائل گوناگون به منظور مشروع سازی و تشریح و تبیین مواضع خلافت در پی کسب رضایت خلفا بر آمدند. درواقع آنان در تلطیف و جهت دهی رویکردهای سیاسی نقش بارزی داشتند اما در عصر دوم با ورود ترکان به خلافت و افزایش قدرت نظامیان و به تبع تضعیف خلافت ، نوع رویکردهای سیاسی تغییر یافت و رویکرد خلافت محورانه دبیران تبدیل به رویکردی خودمحورانه شد. دبیران با این نوع نگاه ، در پی کسب اهداف منفعت جویانه خویش برآمدند. آنان با تحقیر و توهین به خلفا ، غارت بیت المال ، قتل و کشتار و پرداخت رشوه به اهداف سودجویانه خویش دست می یافتند. بنابراین دبیران با مشارکت پنهان و آشکار در جناح بندی های قدرت ، دخالت در تصمیم گیری ها و اجرای برنامه های سطوح بالای قدرت به نفع جناح خویش از نقش تلطیف کننده و جهت دهنده بازماندند. واژگان کلیدی : دبیران- عصر اول عباسی- عصر دوم عباسی- خلافت عباسی- رویکرد سیاسی .