بررسی و تحلیل نوآوریهای رصدخانه مراغه در نجوم محاسباتی (تدوین زیجها) و نجوم رصدی (ابزارها و آنالیز داده ها)

پژوهش حاضر پیرامون سنّت نجومی مراغه در دهه های 60 و 70 سده هفتم هجری در قالب سه فصل (2-4) به سه شاخه از فعالیّتهای اخترشناسی شامل الف- ابزارسازی نجومی، ب- اخترشناسی رصدی، و ج- اخترشناسی محاسباتی در مراغه می پردازد. از جنبه روش شناختی، پژوهش در رصدخانه مراغه باید در بستر الگوهای سیّاره ای و روشهای محاسباتی نجوم بطلمیوسی و در سنّت علمی مراغه به مثابه واحدی در یک قلمرو تمدّنی و تاریخی خاصّ انجام پذیرد. در چارچوب لزوم مطالعه ابزارهای رصدی مورد استفاده، ساختار و کاربردهای آنها، و در صورت امکان دامنه دقّت آنها، این پژوهش به بررسی ابزار نوین در رصدخانه مراغه، ساخته شده توسط مویّدالدّین العرضی، پرداخته است. این ابزارها مرکّب از واحدهای دایره ای بوده اند که برای سنجش مختصات افقی به کار می آمده اند. بررسی ابزارها ناظر به بعد تاریخی، جنبه های فنّی و بررسی انتقادی (علی رغم برجای نماندن نمونه های اصلی، در دست نبودن شعاع مبنای ابزارها، و فقدان کمیّتهای رصدی به دست آمده با آنها) است که در آن رویکرد ملاحظه اشکالات ساختاری یا خطاهای ناشی از استفاده مکرّر (aging) به کار گرفته و میزان خطاهای احتمالی آنها کمّی سازی شده است. سه زیج اصلی که در رصدخانه مراغه تدوین شده اند به ترتیب تاریخی عبارتند از: زیج ایلخانی از نصیرالدّین طوسی و منجمّان حلقه اصلی مراغه، ادوار الأنوار از محیی الدّین المغربی، و زیج محقّق سلطانی از شمس الدّین محمّد وابکنوی بخاری. بررسی مختصر نتایج محصّل از تحقیقات متقدّم نشان می دهد که جنبه های مختلف مورد انتظار از یک نهاد علمی با وجه تسمیّه «رصدخانه» در پژوهشهای پیشین نادیده گرفته شده یا اینکه رصدخانه مراغه بر خلاف نام آن از این شاخصه های اصلی برکنار بوده است. پژوهش حاضر با هدف نشان دادن وجود جنبه های رصدی در برنامه یا برنامه های علمی رصدخانه به بررسی تاریخی، تحلیلی و فنّی متون برجای مانده پرداخته و بر ارتباط بین نجوم رصدی و نجوم محاسباتی با فرآیند حصول داده های خام اولیه، و به دست آوردن پارامترهای سیّاره ای بنیادین، و سپس استفاده از آنها در تدوین جداول نجومی جدید تأکید کرده است. با این نگرش، تلخیص المجسطی محیی الدّین المغربی و زیج محقّق سلطانی وابکنوی تنها آثاری از سنّت نجومی مراغه هستند که می توان آنها را به حوزه رصدی پیوند داد. این پژوهش در قالب دو مطالعه موردی به هرکدام از این دو اثر پرداخته و به نتایجی رسیده است: (1) اندازه گیری پارامترهای ساختاری زحل توسّط محیی الدّین با کاربست دو روش تحلیل عددی با توجّه به مقادیر نوین و مطالعه انتقادی در بستر تاریخی بررسی شده و این نتیجه حاصل شده است که مقدار محیی الدین 5/1 بار دقیق تر از مقدار بطلیموس است. (2) متقدّم ترین رصد وابکنوی در مراغه مورد تحلیل قرار گرفته است که دوره زمانی حداقل 30 ساله را برای رصدهای وی نتیجه می دهد. نظر به اهمیت مقاله سوم زیج محقّق سلطانی در متن این زیج از نظر پوشش دهی همه جنبه های محاسبات سیّاره ای، اشتمال بر بررسیهای تطبیقی، و تفصیل مطالب آن بر بخش های مشابه در سایر زیجها، این مقاله برای بحث از حدود و ثغور نجوم محاسباتی در رصدخانه مراغه انتخاب شده است.