مفهوم شناسی وجوه و نظائر و گردآوری نظائر از کتب وجوه قرآن

وجوه و نظائر اصطلاحاتی علوم قرآنی می باشند که پیدایش آن به اواسط قرن ششم هجری قمری باز می گردد و ما هفت تعریف متفاوت برای آن یافته ایم. در این تعاریف، برخی وجوه و نظائر را دو اصطلاح متمایز دانسته اند و برخی آن را یکی انگاشته اند. برخی بین وجوهِ معنایی و وجوهِ تفسیری یک واژه، خَلط کرده اند و نظائر را به معنای مترادف گرفته اند. عده-ای نیز وجوه و نظائر را با مشترک لفظی و معنوی یکسان دانسته اند. به اعتقاد ما وجوه و نظائر دو اصطلاح جدا از هم می باشند. وجوه، معانی متعدد یک واژه در سیاق های متفاوت است و نظائر، حداقل دو لفظ متعدد است که در قرآن به یک مفهوم مشترک استعمال شده اند. رابطه نظائر با مترادف عام و خاص مطلق می باشد نه تساوی. از آنجا که هیچ منبعی در خصوص گردآوری نظائر یافت نمی شود در این رساله بر اساس کتب وجوه به این امر پرداخته ایم. جهت گرد آوری نظائر، کتابهای «الوجوه و النظائر فی القرآن» از حسین بن محمد دامغانی(م478هـ ق)؛ «وجوه القرآن» از حبیش تفلیسی(م 558هـ ق) و «نزهه الاعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر» از ابن جوزی(م597هـ ق)»؛ اصل قرار گرفته است. از جمله دلایل انتخاب این کتب، دقت نسبی و کثرت کلمات بررسی شده در آنها نسبت به دیگر کتب، می باشد. حاصل کار، 468 مفهوم می باشد. از این کتب برای هر مفهوم حداقل دو واژه مختلف به عنوان نظائر، یافت شد، که در مجموع 1845 واژه می باشند. این مجموعه ی نظائر، در تفسیر موضوعی قرآن می تواند مورد استفاده قرار گیرد.