بررسی قاعد?’الجمع مهما امکن اولی من الطرح’ و زمینه های کاربردی آن در فقه

قاعد? «الجمع مهما امکن اولی من الطرح» یکی از مشهورترین قواعد اصول فقه است که به وسیله آن، اختلاف و تعارض بین ادله شرعی لفظی، به ویژه احادیث صادر شده از پیامبر«ص» و معصومان «ع»، برطرف می شود. اجماع علما بر این امر استوار است که نظام فقهی اسلام، دارای وحدت و یکپارچگی است و سخنان صاحب شریعت از هرگونه تعارض حقیقی مبرّا است. بنابراین تعارض موجود در احادیث، ظاهری و غیر حقیقی است. به همین دلیل فقها و اصولیان کوشیده اند از طریق اجرای قاعد? جمع عرفی، این اختلافات ظاهری را رفع کرده و به مراد واقعی شارع دست پیدا کنند. هدف اساسی این پژوهش، تنقیح جایگاه قاعد? جمع در حل اختلاف بین ادله لفظی و تبیین نقش عرف در آن است. بدین منظور در فصل اول برای آشنایی با معنای قاعد? جمع و تبیین جایگاه اصلی آن، ابتدا مفردات تشکیل دهند? قاعده که عبارتند از: «جمع»، «امکان»، «اولویت» و «طرح» را از نظر لغوی و اصطلاحی بررسی کرده ایم. همچنین به جهت اینکه قاعد? جمع در بستر تعارض ادل? شرعی لفظی جاری می شود، معنای لغوی دلیل و انواع و اقسام آن تحلیل شده و معنای لغوی و اصطلاحی تعارض، اقسام، شروط و احکام آن نیز بیان گردیده است. بدین وسیله جایگاه قاعد? جمع در میان انواع ادله تبیین شده و روشن گردیده است که قاعد? جمع صرفاً در بین ادله لفظی و محرز و در مقام تعارض در محیط جعل و تقنین قابل اجرا است. موارد تزاحم و اجتماع امر و نهی، ورود و تخصّص، تعارض بین ادله غیر لفظی و تعارض بین اصول عملی از قاعده جمع خارج هستند. در فصل دوم، بعد از تبیین اصل عقلی درتعارض ادله، به بررسی مدارک قاعد? جمع پرداخته ایم. بدین منظور استدلال هایی که برای هر یک از اقسام جمع، یعنی جمع عملی و دلالی شده، بررسی شده است. نتیجه اینکه جمع دلالی عرفی، در طول اصل اولی و ثانوی تعارض قرار می گیرد و بر آن ها مقدم است و برای اجرا شدن نیازی به دلیل ندارد. اما انواع دیگر جمع از جمله جمع عملی و جمع دلالی تبرعی، با اصل اولی و ثانوی تعارض تنافی دارند و دلیل محکم و قابل قبولی از آن ها پشتیبانی نمی کند. در فصل سوم، جایگاه و نقش عرف را در جمع بین ادل? متعارض بیان کرده ایم. معنای لغوی و اصطلاحی عرف و سیر? عقلا، بیان شده و نقش سیر? عقلا در کشف مراد واقعی متکلم از طریق ظواهر الفاظ کلام، توضیح داده شده است. معنای ظهور، انواع آن، حجیت و موضوع ظهور نیز بررسی شده و مشخص شده است که سیر? عقلا نقش اساسی را در شناخت ظهور تصدیقی جدی کلام ایفا می کند. همچنین ملاک و ضابط? جمع عرفی که عبارت است از اظهریت دلیلی بر دلیل دیگر به نحوی که قرینه عرفی برای تصرف در دلیل دیگر شود، بیان شده است. در فصل چهارم، موارد جمع عرفی که شامل قرینه شخصی(حکومت) و قرینه نوعی (تخصیص، تقیید و موارد دیگر) است، همراه با مثال ها و شواهدی از احادیث و آیات ارائه شده است.