اصطلاحات دیوانی در دوره ممالیک بحری

در نیمه های قرن هفتم هجری، غلامان مملوک که از اقوام مختلف برخاسته بودند، درسرزمین مصر و شام حکومتی به نام ممالیک تشکیل دادند که به غلبه بر دو قدرت بزرگ معارض صلیبی و مغول، در جهان اسلام شهره اند. نخستین دولتی که توسط این گروه شکل گرفت، دولت ممالیک بحری نام داشت. این سلسله نیز مانند همه حکومتها نیازمند سازماندهی امور حکومت و مملکت، در قالب تشکیلات دیوانی بود و بر این اساس، شاهد پیدایش تشکیلات دیوانی گسترده ای در این عصر، از سوی سلاطین مملوک هستیم. آنها با بهره گیری از تجارب حکومتی و تشکیلاتی سلسله های اسلامی پیشین، و افزودن عناصری متناسب با فرهنگ قومی خود و اقتضای زمان، این نظام دیوانی را شکل دادند. بررسی اصطلاحات رایج در این نظام دیوانی، پی بردن به زوایا و نقاط قوت و ضعف آن را تا حدودی امکان پذیر می سازد. در این پژوهش، کوشش بر آن بود، به این مسأله پاسخ داده شود که ممالیک، امور اداری و کشوری خود را در قالب چه دیوانها و نهادهایی اداره می کردند و اصطلاحات رایج در این دیوانها و نهادها چه بودند؟ به این ترتیب حکومت صد و سی و شش ساله ممالیک بحری، از منظر اصطلاحات دیوانی ایشان، تحت عناوین «اصطلاحات رایج در دستگاه خلافت و سلطنت»، «اصطلاحات رایج در سپاه»، «اصطلاحات رایج در امور اداری و مالی» و نیز «اصطلاحات رایج در امور قضایی، انتظامی و حسبه»، مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه بررسی این اصطلاحات، نشان دهنده وامگیری ساختار تشکیلاتی ممالیـک از سلسـله های پیشین اسلامی، به خصـوص در مصـر و شام و نیز به کارگیری اصطلاحاتی با ریشه های زبانی مختلف، خصوصاً فارسی است که نشانه های آشکار آن را به ویژه در اصطلاحات دستگاه خلافت و سلطنت می توان یافت.