پژوهشی بر نقوش اساطیری در ایلام باستان با تأکید بر نقوش مهرها و اثر مهرها

ایلام، نام یکی از تمدن های باستانی و بومی سرزمین ایران است که پیش از تشکیل حکومت های آریایی ماد و پارس بر بخش وسیعی از غرب و جنوب غرب ایران حاکمیت داشت. این تمدن با مرکزیت شوش، از اواخر هزاره چهارم ق.م وارد عصر شهرنشینی شد و در اواخر سده هفتم ق.م. به دست آشوری ها از صحنه تاریخ کنار گذاشته شد. یکی از مهم ترین ویژگی های تمدن ایلام، مذهب و جهان بینی خاص آنان است که نقش بسیار مهمی در زندگی دنیوی و تمدنی آنان داشت. چنان که آنان تمام زندگی خود را وقف خدایان متعدد خویش کرده بودند. از این رو ساخت معبد، پیکره خدایان، مراسم و آیین های مذهبی مانند قربانی و نذورات در بین آنان به شدت رواج داشت. بر اساس مدارک و شواهد باستان شناختی مذهب ایلام از آغاز تشکیل تا پایان، دارای دگرگونی های زیادی بوده است که این دگرگونی را می توان در اشکال مختلف خدایان ایلامی به طرزی آشکار مشاهده کرد. نقوش اساطیری ایجاد شده توسط ایلامیان، موجوداتی به شکل انسان یا جانوران ترکیبی را نمایش می دهد که در غالب موارد نمودی از همین خدایان و نیمه خدایانی است که در مذهب و اساطیر آنان حضور داشته اند. با بررسی این نقوش، علاوه بر شناسایی برخی از اسطوره های رایج در میان آنان، می توان سیر تطور خدایان مذکور و به عبارت بهتر سیر تحول اعتقادات مذهبی ایلامیان را نیز پی گیری نمود. بر این اساس می توان گفت ایلامی ها در ابتدا خدایان خود را به شکل حیوان تجسم می کردند. از اواخر هزاره چهارم ق.م. خدایان در اشکال ترکیبی حیوان + حیوان رواج یافت. در اواسط هزاره سوم ق.م. این اشکال ترکیبی جای خود را به اشکال حیوان + انسان دادند. کمی پس از شروع نیمه دوم هزاره سوم ق.م. خدایان به شکل انسان تجسم یافتند؛ لیکن تفاوت هایی آن ها را از اشکال انسان های زمینی متمایز می ساخت. در نهایت، طی هزاره اول ق.م. نخستین گام های تبدیل این خدایان به ایزدانی مجرد و نادیدنی برداشته می شود.