جبر و اختیار از دیدگاه متکلمان برجسته امامیه؛ با تکیه به آراء علامه طباطبایی (ره) و امام خمینی (ره)

موضوع مجبور بودن انسان در اعمال خود، یا برخورداری او از اختیار و اراده، در میان متکلمان مسلمان سه رویکرد اساسی را پدید آورده است؛ برخی با استناد به علم و قدرت الهی، انسان را موجودی مجبور و فاقد اختیار دانسته اند؛ جمع دیگری رویکرد تفویض را برگزیده و از آزادی کامل انسان دفاع نموده اند؛ اما شیعیان به تبعیت از امامان معصوم ( هر دو باور را موهوم دانسته و "امر بین الامرین" را مطرح نموده اند. پژوهش حاضر با بررسی دیدگاه متکلمان برجسته امامیه در عصر غیبت، به ویژه علامه طباطبایی و امام خمینی( به این نتیجه رسیده که آن چه معتزله و اشاعره، با اتخاذ رویکرد تفویض با جبر، به آن معتقد هستند نیمی از حقیقت را تشکیل می دهد؛ و درک تمام حقیقت در گرو فهم امر بین الامرین می باشد، که براساس آن، انسان موجودی مختار بوده و هیچ جبری در کار نیست. قرائت و تفسیر پذیرفته شده از این مسأله در پژوهش حاضر آن است که عمل خارجی، امیال و آرزوهای انسان به اراده انسان تعلق دارد، و با تحقق اراده، تحقق عمل خارجی حتمی خواهد بود. البته این مسأله بعد از فراغ از قضا و قدر الهی می باشد؛ زیرا هر پدیده ای در آسمان و زمین، پس از مجموعه ای از مراحل هفت گانه رخ می دهد، و إعمال تقدیر الهی نیز گونه های مختلفی دارد. بنابر این، اصل قدرت و آزادی اراده را خدا به انسان می دهد، و این سرمایه انسانی در طول مالکیت خدا قرار می گیرد. همچنین محدوده اراده انسان و تأثیر آن به صورت های مختلف، محدود و مقید بوده، و این محدودیت از ناحیه گرایش ها، معرفت ها، توانایی های جسمی و شرایط خارجی ایجاد می شود، و پس از این تقدیرات و تحقق مرجحات و بستر عمل، انسان با آزادی کامل، فعل اختیاری خود را اراده می کند. بدین ترتیب، مسئولیت عمل نیز تنها به عهده انسان بوده و ستایش و سرزنش، و کیفر و پاداش آن را دریافت می کند و جبر و تفویض مصطلح با تمام شبهات خود، باطل می شود.