بررسی نحوه توارث، قابلیت ترکیب‎پذیری و برآورد اثرات ژنی صفات کمی در توده های بومی طالبی (cucumis melo var. cantalupensis) ایرانی

طالبی از گیاهان مهم و اقتصادی در ایران به شمار می آید. در پژوهش حاضر، برای بررسی نحوه توارث عملکرد و اجـزای عملکرد، زودرسی و میزان مواد جامد محلول در طالبی از تلاقیهای دیآلل و نیز تجزیه میانگین نسلها استفاده شد. در سال اول هفت توده بومی طالبی ایرانی شـامل ریش بابا، شاه آبادی، سمسوری، دستجردی، مگسی، تیل طرق و ساوه ای در قالب یک طرح دیآلل کامل تلاقی داده شـدند. در سال بعد ژنوتیـپهـا شامل 21 تلاقی مستقیم، 21 تلاقی معکوس و والد، در مزرعه دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس در قالب طرح لاتیس سه گانه با 3 تکرار کشت گردیدند. در سال سوم، ژنوتیپها برای ارزیابی مجدد کـشت شـدند. برآورد میانگین درجه غالبیت نشان داد که صفات روز تا رسیدگی، طـول میـوه، عـرض میوه، ضخامت گوشت و مواد جامد محلول با اثر غالبیت نسبی ژنها کنترل میشود، در حالی که صفات عملکـرد و تعداد میوه تحت تاثیر ژنهای با اثر فوق غالبیت بودند. والد دستجردی بیـشترین قابلیـت ترکیـبپـذیری عمـومی را بـرای صـفات عملکرد، زودرسی و میانگین وزن میوه داشت. والدهای ریش بابا و سمسوری به ترتیب برای صفات ضخامت گوشت و تعداد میوه دارای بالاترین ترکیب‎پذیری عمومی بودند. هتروزیس مطلوب بر اساس والـد برتـر برای صفات عملکرد، وزن میوه، طول میوه و عرض میوه مشاهده شد. بیشترین قابلیت ترکیـب پذیری خصوصی برای صفت عملکرد بـرای تلاقـی های تیل طرق × ساوه ای و ریش بابا × ساوه ای ثبت شد. در این مطالعه همچنین برای بررسی رابطه عملکرد با اجزای عملکرد از یک مدل تجزیه ضرایب مسیر ترتیبی استفاده شد کـه در آن صفات وابسته به عملکرد در دو رتبه اول و دوم قرار گرفتند. بر اساس مقادیر شـاخص عامـل تورم واریانس و نیز بزرگی اثرات مستقیم، میانگین وزن میوه و تعداد میوه به عنوان متغیرهای رتبه اول در توجیه صفت وابسته عملکرد انتخاب شدند. در ادامه این تحقیق نسلهای p1، p2، f1، f2، bc1 و bc2 حاصل از تلاقیهـای سمسوری× دستجردی و شاه آبادی × سمسوری تهیه و در قالـب طـرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار کشت شدند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که تفاوت معنیداری بین نسلها از نظر اکثر صفات مورد مطالعه وجود داشت. بررسی نوع عمل ژنها با استفاده از مدل سه پارامتری بر اسـاس فرمولهای متر و جینکز نشان داد که در تلاقی شاه آبادی × سمسوری مدل ساده افزایشی - غالبیت در توجیه نحوه عمل ژنها در همه صفات بررسی شده به غیر از طول میوه کفایت میکند، در حالی که برای دورگ سمسوری × دستجردی آمـاره کـایاسـکور و نیز مون‎های مقیاس بیانگر عدم کفایت مدل ساده افزایشی- غالبیت در کنترل صفات بررسی شده بود.