چکیده این مطالعه در پی شناخت ویژگی های تذهیب در دوره قاجاریه به ویژه نیمه دوم از تاریخ 1264 تا 1324 ه.ق بوده است. در این رابطه، ابتدا به مراکز مهمی از جمله کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کاخ گلستان، موزه رضا عباسی و... مراجعه و کتاب های خطی مذهب موجود و مربوط به نیمه دوم انتخاب و تا حدامکان، تصاویر آنها تهیه گردید. سپس از میان آثار فوق تعدادی کتاب انتخاب و به شرح ذیل طبقه بندی گردیدند: کتاب های دینی، ادبی، علمی و فرهنگی و هر گروه از این کتاب ها، از نظر نقوش، ترکیب بندی، تزیینات متون، حواشی و سرلوح در صفحات آغازین، میانی و پایانی بررسی و در انتها ویژگی های کلی سبک تذهیب کتب در نیمه دوم قاجاریه از دیدگاه زیبایی شناسی سبک، یعنی فرم و محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. رشد سواد و افزایش آگاهی در میان طبقات مختلف جامعه، حمایت و سفارش نسخه-های بسیاری از سوی آنان را در پی داشته است. همچنین کتاب های دینی به دلیل تقدس و تعدادی از کتب ادبی، همیشه و در همه دوران ها، مورد توجه خاص و سفارش بسیاری از افراد بوده است، که اکثراً دارای تذهیب و ارزشهای زیبایی شناسی قابل توجه و بررسی هستند. واژگان کلیدی: هنر ایران، کتاب آرایی، تذهیب، زیبایی شناسی، دوره قاجاریه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه

با مطالعه و بازنگری به ادوار تاریخی و هنرهای صناعی بر جای مانده به خوبی می توان دریافت که شهر قزوین از دیر باز دارای هنرمندان و صنعتگران شایسته و کارآمدی بوده که درگذشته آثار زیبایی را خلق کرده که برای کشورمان یک افتخار فرهنگی محسوب شده است. هنرهای صناعی به عنوان کاربردی ترین هنرها شناخته می شود و از گذشته های دور تا به امروز پیوسته سهم و جایگاه شایسته ای در زندگی اجتماعی ، اقتصادی و حیات فرهنگی و هنری کشورمان داشته و دارد. در این تحقیق با توجه به اهمیت و جایگاه هنرهای صناعی قزوین که متاسفانه کمتر بدان توجه شده و بسیاری از رشته های صناعی گذشته منسوخ و فراموش شده اند سعی بر شناخت و معرفی رشته های هنرهای صناعی اصیل قزوین به همراه صنعت کاران و هنرمندان شاخص آن ها در گذشته و حال شده است. همچنین با توجه به وضعیت صنایع دستی در گذشته و درحال حاضر قزوین ،چشم اندازی به وضعیت صنایع دستی استان در آینده داشته و همچنین به بررسی و احیای هنر های صناعی اصیل استان قزوین که به نحوی فراموش شده اند، پرداخته شده است. همچنین در این تحقیق مشخص شده است که بیش از 60 گونه از صنایع دستی ایران در گذشته در دامن فرهنگی این شهر پرورش یافته بود و هم اکنون 20 گونه از صنایع دستی در بخش شهری و 8 گونه در بخش روستایی استان فعال می باشند که در اکثر 20 گونه از صنایع دستی شهری حال حاضر قزوین تک استادی و رو به فراموشی هستند . با توجه به صنایع دستی گذشته، راهکارهایی جهت بهبود وضعیت صنایع دستی حال استان پیشنهاد شده است که برخی از آنها اجرا شده و نتایج قابل قبولی داشته است. در این تحقیق از روش میدانی و کتابخانه ای بهره جسته که از نتایج این تحقیق در احیا ، شناخت بیشتر و بهبود تولید و ارتقاء سطح کیفی صنایع دستی استان می توان استفاده کرد.و نیز شناخت و احیای این هنرها برای عدم فراموشی و منسوخ شدن یک ضرورت فرهنگی محسوب می گردد.

همگامی این هنر با انواع رشته های هنر های سنتی، در قالب رنگ و طرح، موضوعات و اجرای بعضی از تکنیکها، با هم، همخوانی داشته و به این صورت به وحدت رسیده اند و با آن جاودان شده اند. باتوجه به تنوع کاربری آثار لاکی و موضوعات متعدد طرحی و نقشی به کار رفته در این آثار مطالعه گوشه گوشه آن که ، تا بحال از لحاظ جوانب مختلف بدان پرداخته نشده است را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. و در این میان هنر جلدسازی لاکی جایگاه خاصی دارد.اهداف این پژوهش را در موارد زیر می توان خلاصه کرد : 1- امکان بررسی فنی و تکنیکی جلدهای لاکی با عنایت به تنوع کاربری آنها . 2- امکان بررسی مکتب شناسی در موضوعات مختلف طرحی و نقشی روی جلدهای لاکی . 3- تجزیه و تحلیل علمی ، فرهنگی ، هنری طرح ها و نقشهای مورد استفاده در این هنر . برای نگارش این پایان نامه از منابع کتابخانه ای ، تجزیه و تحلیل آثار و تطبیق تصاویر – رساله ها ، تذکره ها ، سفرنامه ها ، مقالات ایران شناسی استفاده شده و در کنار آنها مراجعه حضوری به اسناد موجود در موزه ها و مراکز علمی انجام گرفته است .

«حواشی قرآنی»، شامل ابعاد و ناگفته های بسیاری هستند، از این رو «آرایه های حواشی قرآن های دوره ی تیموری و صفوی در ایران» مورد بررسی قرار گرفت. در این رساله، جایگاه تزئینی و ابعاد مختلف حواشی و تزئین آن ها را در صفحه آرایی قرآنی و به دنبال آن، جایگاه این حواشی متعدد را در میان دیگر هنرهای اسلامی، بررسی و سپس به تأثیرات این آرایش-های ایرانی بردیگر کشورها پرداخته شد. سیر تکاملی حواشی قرآنی در طی دوره های اسلامی و تناسب میان آرایه های تزئینی و مضامین قرآنی و دلیل اجرای متعدد آن ها، سوالاتی بود که با آن ها مواجه بودیم. در نهایت سعی شد تا مطالب را به صورت تفکیکی همراه با بیان ویژگی ها، به نگارش درآورده و با استفاده از قرآن های موجود از دو دوره ی مذکور در موزه های داخلی و خارجی، و تحقیقات میدانی و کتاب خانه ای و بررسی تفکیکی آرایه های حواشی، به خصوص در تجزیه و تحلیل یک به یک آن ها، مطلبی از قلم انداخته نشود. و در نهایت برای هر نوع بررسی و بیان فرضیه و دیدگاهی در هنرهای دینی و نبوی، می بایست ابتدا ریشه و مباحث بنیادین آن را بیابیم تا بتوانیم به نتایج و رویکردهای جدیدی نائل شویم و به عظمت آفرینش های هنر قرآنی به خصوص در حواشی آن دوران مورد نظر که در حقیقت پلی برای دیگر هنرها گردید، برسیم.

پایان نامه پیش رو به بررسی نقوش بته ای، شناسایی انواع آن و جایگاه آنها در هنرهای سنتی ایران و بویژه در هنر دوره صفویه می پردازد. در این پژوهش تلاش شده تا تعداد بیشتری از انواع بته ها معرفی و شناسانده شود و روند تغییر و تحول آنها در هنرهای مختلف به طور مختصر بیان گردد. همچنین به بررسی تحولات نقشمایه بته در انواع هنرهای تصویری ایران، بررسی ویژگی های ترکیب بندی این نقشمایه ایرانی و روابط این نقوش و جایگاه آن در بین هنرهای سنتی به خصوص در قالی بافی و دیگر فرشینه ها، انواع منسوجات، سفالینه ها، جواهر آلات و غیره پرداخته شده و مجموعه وسیعی از نقش های بته ای گردآوری و معرفی گردیده است. در ابتدا به بررسی نقش بته پرداخته، بدین ترتیب که آراء مختلف پژوهشگران در ارتباط با منشاء این نقش بیان شده است وسپس با توجه به تنوع اسامی نقش بته، به وجه تسمیه آنها می پردازد. در نامگذاری نقوش دو اصل مورد توجه قرار گرفته اند؛ یکی چگونگی قرار گرفتن نقش در ترکیب بندی کلی و یا در کنار یکدیگر و دیگری خود طرح بته به تنهایی یا در ارتباط با تزیینات داخلی آن. از جمله سوالاتی که در این پژوهش مطرح می شود مربوط به سابقه کاربرد طرح در هنر ایرانی و نیز کیفیت پراکندگی آن در مناطق مختلف جغرافیایی، از لحاظ فرمی و مفهومی می باشد. این نقش بیشترین تنوع را درهنرهای قالیبافی، قلمکار و ترمه بافی دارد که انواع بته ها که عمدتاً متعلق به این هنرهاست، معرفی می گردند. همچنین به جایگاه نقوش بته ای در هنرهای مختلف پرداخته شده وچگونگی حضور بته در هنر مورد نظر، در دوره صفویه مورد بررسی قرار می گیرد. هدف از این پژوهش آن است که با بررسی منشاء پیدایش یکی از محبوب ترین نقوش ایرانی، شناخت بهتر گوشه ای از فرهنگ این سرزمین را برای خواننده به ارمغان آورد. همچنین با گردآوری و معرفی این نقوش به هنرمندان و طراحان، زمینه استفاده مناسب آن در هنر معاصر خواه یه صورت تزیینی و خواه کاربردی فراهم آید و از این طریق بتوان به شکلی درخور، زمینه هویت بخشی به اشیا و آثار هنری ایرانی را ایجاد کرد.

چکیده در سیر تاریخی صفحه آرایی نُسَخ خطی ایرانی، رنگ طلا و طلا، با توجّه به مفاهیم عرفانی، مذهبی و نمادین آن ارزش و جایگاه ممتازی داشته است. کاربرد طلا در تذهیب و تشعیر، نسبت به سایر هنرهای طلایی، غنای تصویری و مفهومی بیشتری را نشان می دهد و تذهیب و تشعیر، از مهم ترین و بارزترین گونه های تزیینات به کار رفته در نسخ خطی دوره تیموری و صفوی است و بالطّبع، در این پژوهش قسمت اصلی بحث را تشکیل می دهد و برخی از خصوصیّات بیان نشد? نسخ خطی دوره تیموری و صفوی مشخّص می گردد، در این تحقیق سعی می شود ویژگی های هنرهای طلایی دوره تیموری و صفوی بررسی و مشخّص گردد. لغات کلیدی: صفوی، تیموری، طلا، تذهیب، تشعیر، صفحه آرایی

چکیده: منطقه شهری باف قالی کرمان (کرمان و حومه، راور و...) یکی از مناطق شناخته شده قالی ایران است که در یک قرن اخیر قالی آن علاوه بر رونقی دوباره مورد توجه نیز قرار گرفته است. مرکز این منطقه قالی بافی را می توان شهر کرمان به حساب آورد کما اینکه شهرستان راور واقع در 130 کیلومتری شمال شهر کرمان نیز به لحاظ بافت قالیهای زیبا و با کیفیت از شهرت جهانی نزد اهل فن برخوردار است. در طول یک قرن اخیر قالی بافی این منطقه فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته است .ولی تا کنون تاریخ مدونی از این تحولات و روندها به طور کامل تهیه نشده است. در این پایان نامه سعی شده که تا حد امکان تاریخ معاصر فرش کرمان جمع آوری شود . در این میان به نقش شرکتها ی خارجی فعال در تولید و صادرات فرش در این ناحیه پرداخته شده علاوه بر آن به بررسی نقش تعدادی از افراد سرشناس در این باب نیز پرداخته ایم . نیز با استفاده از اسنادی قدیمی به بررسی تاریخ فرش در راور اشاره شده است. در کل تا حد امکان تحولات یک قرن اخیر فرش کرمان مورد بررسی قرار گرفته است. واژگان کلیدی: بررسی تاریخی،قالی ،کرمان،راور سوم

چکیده تنکه یا تنبان نطعی پوشاک مخصوص ورزش باستانی و پهلوانان زورخانه است، دهخدا در تعریف تنکه می گوید: «تنبان چرمی که تا سر زانو باشد و وقت کشتی گرفتن پوشند». جنس آن ترکیبی از ماهوت و چرم با آستری از کرباس است، و بین رویه و آستر آن لایه ای از پنبه قراردارد. این شلوارک بخشی از فرهنگ مادی زورخانه به شمار می رود و اشتراکات بسیاری با تن پوش های رزمی و ورزشی ایران باستان دارد. ایرانیان باستان به پرورش جسم به عنوان محمل روح اعتقاد داشته و کودکان خود را از خردسالی به انجام حرکات ورزشی ترغیب می نمودند. به این ترتیب پوشاکی ویژه ی این تمرینات شکل گرفت، که در عین سادگی دست ورزشکار را برای انجام هر نوع حرکت باز می گذاشت. این پوشش بنا به سنت های باستانی ایران، سوزندوزی شده با جنسی از چرم و کوتاه است و نقش آن بسته به محل قرارگیری اجزای مختلف تنکه اشکال متنوع دارد. تزئینات تنکه یادگاری از رمزگرایی و باطنی گری ایرانیان باستان است که در دوره اسلامی شکلی خاص یافت. استفاده از نقوشی که صفات پهلوانی را القاء می کند یکی از همین یادگارهاست. نقش درخت و مرغ، انواع سرو و در آخر بته جقه باقیمانده این نقوش در دوره معاصرهستند. هرکدام از این نقوش سابقه ای به قدمت نقش در تمدن ایرانی دارند و تعابیر ویژه ای داشته که با فرهنگ پهلوانی ایران باستان و سپس دوران اسلامی تطبیق دارد. نقوش مذکور از جمله سرو نمادی از آزادگی، شهادت، جوانمردی و ... بوده و از نقش برجسته های تخت جمشید، ادوات رزمی، پرچم و درفش های ساسانی گرفته تا علامت های عاشورایی در مراسم مذهبی به چشم می خورد. کیفیت نقوش تنکه در دوره معاصر سیر نزولی داشته و به انواع نقش بته جقه با اشکال ناقص و بی شکلی منتهی می شوند که تنها نام بته جقه را یدک می کشد. این نقش اگرچه شکل تغییر یافته سرو در گذر روزگار است، نقشی است که بدون توجه به مفاهیم آیینی و مذهبی آن بر سطوح اشیاء کاربردی دوره قاجار دیده می شود. نقوش تنکه های کنونی نیز ظاهراً تقلیدی سطحی از شکل بته جقه است و به نظر می رسد تولید کنندگان فعلی بدون شناخت ریشه و سابقه ی این نقوش از بته جقه به شکل ناموزون بر روی تنکه ها استفاده می کنند. بی شک رمزگشایی از نقوش به جامانده بر تنکه های قاجاری راهگشای تبیین فلسفه استفاده از آنها و شناخت سایر جنبه های فرهنگ زورخانه خواهد بود. کلید واژه: تزئینات، تنکه، نطعی، پهلوان، زورخانه.

چکیده ندارد.

چکیده: تلقیِ انسان کهن از جهان پیرامون، نمادین است که با اوّلین شیوه رویکرد و تفکّر درباره جهان، یعنی اندیشه اسطوره ای آغاز می گردد. اسطوره و نماد، هم زمان متولّد می شوند و دارای خاستگاه مشترکی هستند. بررسیِ نمادهای تصویری (آیکون= شمایل) با پژوهش های جدید در عرصه تاریخ هنر، از نیمه دوم قرن بیستم میلادی، تحوّلات چشمگیری داشته است، و تحت دو عنوانِ تصویرنگاری یا شمایل نگاری (آیکونوگرافی) و نمادشناسی یا شمایل شناسی (آیکونولوژی) شناخته می شود. هر دو این ها، به مطالعه تصویرها یا نمادها اطلاق می شود. با این حال نمادشناسی (آیکونولوژی)، تفسیر نمادها است که در ژرف ترین سطوح معنایِ درونی یا محتوایی نمادها صورت می گیرد، و بسته به ژرفای پژوهش، در باورها، اسطوره ها، دین، و فلسفه است. این نوع رویکرد، در ایران هنوز مورد توجه قرار نگرفته است. در این پژوهش کوشیده می شود یکی از مهم ترین نمادهای تصویری مکرّر آثار هنری، یعنی نماد درخت و پرنده در ارتباط با اسطوره ها و باورهای فرهنگی، به طور تطبیقی بررسی شود، و در نتیجه به تفسیری از نماد گل و مرغ در فرهنگ ایران دوران اسلامی برسد. هدف از این پژوهش، بررسی و تفسیر خاستگاه های کهنِ نماد گل و مرغ در نقاشی های گل و مرغ دورانِ صفوی و قاجار است. کلید واژه: اسطوره، نماد، نمادشناسی (شمایل شناسی)، درخت (گل)، پرنده (مرغ)

کار بر روی متون مقدس به واسطه ورود به جهان هنرمندانی که ایمان، اثر آنان را با وارستگی همراه ساخته، همواره با وسواسی خوشایند همراه است. این وسواس در خصوص بررسی هنر کتاب آرایی نسخ قرآنی از آن جهت لازم به نظر می رسد، که به واسطه احتیاطِ حاصل از نگرانی هر گونه تحریف در قرآن از سوی هنرمندان، همواره این هنر در طول تاریخ با تحولی پیوسته اما تدریجی و درونی همراه بوده است. به نظر می رسد اصول اولیه، در اکثریت نسخ ثابت و بیشترین تفاوت در جزئیات هر نسخه است. لذا برای رسیدن به شناختی دقیق از ارزش های تصویری این نسخ، لازم است روندی دقیق و جزئی نگر را در پیش گرفت. انتخاب یک محدوده تاریخیِ مشخص می تواند برای رسیدن به این هدف موثر واقع شود تا بتوان به جای کلی گویی، بر جزئیات شیوه طراحی آثار متمرکز گردید. لذا دامنه این پژوهش به شناسایی شاخصه های نسخ قرآنی دوره تیموری به عنوان دوره ای درخشان در هنر کتاب آرایی ایران اختصاص یافته است. نسخ قرآنی متعددی از این دوره تاریخی در موزه ها، کتابخانه ها و برخی مجموعه های خصوصی داخلی و خارجی نگهداری می شود، اما با توجه به محدودیت های موجود در دسترسی به این منابع، نمونه های جمع آوری شده این پژوهش تنها شامل نمونه هایی است که به صورت کتاب و یا کاتالوگ انتشار یافته و یا از طریق مراجعه به آرشیو موزه ها در محدوده زمانی این پژوهش جمع آوری شده است. محوریت اصلی این پژوهش علی رغم برخی مباحث تاریخی، بر شیوه طراحی نسخ قرآنی و ارزش های تصویری آن، در کلیه زمینه های مرتبط خواهد بود. برای رسیدن به این هدف، کلیه جلوه های هنری و فنی به کار رفته در نسخ قرآنی مانند انواع هنرهای طلایی، اصول صفحه آرایی و روند ترکیب بندی صفحات، انواع شیوه های نگارشی و آرایه های تزئینی و ... در بخش های جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان هر بخش نمونه های جمع آوری شده به شیوه توصیفی مورد بررسی قرار گرفته و ما حصل آن به عنوان شاخصه های دوره تیموری در آن موضوع مطرح شده است. با استناد به آنچه طی این پژوهش حاصل آمد، عواملی چون انتخاب صحیح و متناسب قطع کتاب بر اساس کاربرد آن، استفاده از انواع کاغذهای الوان و تزئینی، تقسیمات هوشمندانه و دقیق هندسی در روند فضابندی صفحات (گرید مناسب)، انتخاب خط و تزئینات مناسب برای هر قسمت در عین زیبایی و کمال، رنگ گزینی صحیح و گردش رنگی دلنشین در فضای صفحه و ... از جمله عواملی است که در ایجاد کمال و اعتدال در کتاب آرایی این آثار موثر واقع شده است.

در های چوبی در دوره ی صفوی تحولی شگرف می یابد و آثار ارزشمندی از این دوره برای آیندگان به یادگار می ماند. شاهان صفوی ضمن برپائی بناهائی با شکوه توجه خاصی به درها می نمایند. گذشته از ارزش معنوی که در این دوره معطوف به درها میشود. در ساختار، نقوش، مواد و مصالح وهمچنین روشهای ساخت پیشرفت ها و نوآوریهائی به وقوع می پیوندد. مسجد جامع عباسی(1020ه.ق) و مدرسه ی چهارباغ(1118ه.ق) از اصلی ترین بناهایی دوره ی صفوی میباشد، که اولی به هنگام پایتختی اصفهان،( 1006ه.ق) در دوره طلایی تاریخ ایران یعنی شاه عباس کبیر (996- 1038ه.ق)، و بنای دومی در زمان شاه سلطان حسین،(1105-1135ه.ق) اواخر دوری صفوی بنا شده است. این دو بنا در دو محور اصلی معماری اصفهان دوره ی صفوی، یعنی میدان نقش جهان و چهار باغ عباسی واقع شده است اهمیت این بناها از سویی و رواج هنر و بالندگی هنر های صناعی از سوی دیگر، هنرمندان را بر آن داشته تا ورودیهائی شایسته و بیانگر فضا بسازند. یکی از اساسی ترین عناصر هفتگانه ورودیها، "در" میباشد. درهای اصلی این دو بنا با استفاده از آخرین دستاوردهای هنری زمان ساخته شده و جزو فاخرترین آثار آن زمان به شمار می رود. این "درها" از دیدگاه ساختار، نقوش، مواد و مصالح، بررسی و مطالعه جامعی را می طلبد که تا کنون از دید پژوهشگران پنهان بوده. در رجوع به هنر اصیل ایرانی لازم است چنین نمونه آثاری را مورد مداقه و حلاجی قرار داد تا با رویکردی به گذشته ضمن ارتباطی ریشه ای بتوان در اماکن مقدس، مساجد، مراکز دانشگاهی، اماکن فرهنگی و هنری به استفاده موفق از این میراث پرداخت. آگاهی از چگونگی اجرای اثر ما را در بهبود کیفیت و رفع نقص های وارد شده یاری می رساند، این پژوهش با ثبت مشخصات اثر، به ارایه ی طرح های پویا و اصیل، کمک شایانی خواهد نمود. همچنین این پژوهش رویکردی است به حفظ اشیاء و ارائه ی شبیه سازی شده ی اشیائی که ادامه ی حضور آنها در بنا آسیبهای جبران ناپذیری به اثر وارد می نماید.