ابوالقاسم اسماعیل پور

نام پژوهشگر: ابوالقاسم اسماعیل پور

پایان نامه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی - پژوهشکده زبانشناسی 1389
فرهاد صولت کتایون مزداپور

بی شک ، ادیان مانوی ومسیحی از آیینها و مذاهب دیگر تاثیرات قابل توجهی پذیرفته اند. دین عیسی از دل جهان یهودی به وجود آمده و بخش زیادی از متون مقدس مسیحی را متون یهودی تشکیل می دهند . از طرفی با نفوذ میترائسیم از شرق به اروپا و سپس ورود مسیحیت به این منطقه ، باعث شد که آیین مهرپرستی اثر زیادی در آیین مسیح بگذارد. از آنجایی که مسیحیت چند قرن بیشتر از مانویت به وجود آمده بود بالطبع این آیین مسیح بود که در آداب و مناسک و آیین روی مانویت تاثیرگذار بود نه برعکس. به جز مسیحیت ، آیین بودا و زرتشت نیز نسبت به آیین مانی سبقه تاریخی داشتند و آنها نیز مانند مسیحیت اثرگذاری مستقیم روی آیین و اصول مانویت داشتند. در واقع مانی در جایی آیین خود را عرضه کرد که ادیان گوناگون درآنجا شکل گرفته بودند و پیروانی داشتند . او با آگاهی از این موضوع برای این که بتواند دین خود را مستحکم سازد و پیروانی کسب کند تلاش کرد آیین خود را طوری پی ریزی کند که هم شامل عقاید و باورهای مد نظرش باشد و هم با به کارگیری عناصر و اصول ادعیان دیگر آن را برای پیروان آن ادیان که او سعی داشت ایشان را به سمت مانویت تشویق کند مانوس سازد تا آیین جدید را آسان تر بپذیرند. از طرف شرق تلاش می کرد تا دین خود را با بودایی وفق دهد و از سمت غرب نیز که مسیحیت در حال رشد و شکوفایی بود سعی می کرد مسیحیان را به طرف خود سوق دهد در ایران نیز که دین رسمی دولت ساسانی ، زرتشتی بود و از حمایت شدید دستگاه روحانیت زرتشتی برخوردار بود ، مردم این سرزمین را به مانویت متمایل سازد. برای این منظور او ظاهرا به هند سفر کرده و مدت زیادی نیز در قلمرو حکومت ساسانی به تبلیغ پرداخته است . وی به خوبی می دانست که اگر بتواند حمایت دستگاه حکومت ساسانی را به دست آورد به سرعت هدف خود را تحقق خواهد بخشید. به همین منظور خواستار ملاقات با شاپور اول ، پسر و جانشین اردشیر ، موسس دولت ساسانی شد و زمانی که شاه او را به حضور پذیرفت کتاب شاپورگان خود را که به زبان فارسی میانه بود و شامل چکیده تعلیمات وی بود به شاپور تقدیم کرد.. شاه نیز از او حمایت کرد و اجازه داد تا در قلمرو او به راحتی به تیلبغ بپردازد. با توجه به اینکه کیش زردشتی از زمان اردشیر، دین رسمی ایران شده بود ، روحانیون زردشتی، گسترش آیین مانوی را خطر جدی برای منافع خود می شمردند. بنابراین از همان ابتدا به مخالفت با آن پرداختند و همانطور که درپی خواهد آمد ، سرانجام پیروز شدند. هم زمان مسیحیت نیز که از ابتدای شکل گیری با مشقتها و مشکلات زیادی برای تبلیغ مواجه بود و دراین راه بسیاری از مسیحیان قربانی شده بودند در حال رشد بود اما تا زمانی که کنستانتین، امپراتور روم ،عهدنامه روم را تنظیم کرد و تبلیغ مسیحیت را در قلمرو امپراتوری روم آزاد کرد ،این کار به کندی انجام می گرفت. در حقیقت، در آن زمان دو ابرقدرت روم و ایران نقش اساسی در گسترش یا زوال ادیان بازی می کردند و مبلغان نیز از این واقعیت به خوبی آگاه بودند و سعی می کردند حمایت دولتها را بدست آورند. در حقیقت مانویت در مرز میان دو امپراتوری ایران و روم شکل گرفت و تلاش داشت، تا با تلفیق ادیان اکثریت در هر دو امپراتوری و نیز استفاده از عناصر هم خوان با دین خود که در آیینهای دیگر مثل بودایی وجود دارد ،کیش خود را جایگزین آنها نماید و مانویت را تبدیل به یک دین جهانی کند.اما در این راه با مشکلات فراوانی روبرو شد و کیشهای دیگر به ویژه مسیحیت و زردشت را به واکنش واداشت. مسیحیت که از قبل با بدعتی خطرناک به نام گنوسیسم مواجه بود حالا با یک آیین گنوسی جدید که همان مانویت بود مواجه شده بود که روز به روز در حال پیشرفت بود، چرا که مانویت بیشتر تاثیر خود را از این بدعتهای مسیحی پیش از خود که زیر نام کلی «گنوسی» بودند می گرفت. این بدعتها دارای اصول«دوبن محو» بودند. مانویت هم با باور به دو اصل نور و ظلمت خود یک کیش گنوسی محسوب می شد. در این نوشتار تلاش بر این است تا به روند مواجهه و رویارویی در آیین مانوی و مسیحی در طی قرون متمادی که در کنار هم بوده و از هم تاثیرپذیرفته و در هم تاثیر گذاشته اند و نیز همسانی ها و تقابل های آنها و نقش مهم بدعتهای دینی در این باره پرداخته شود. بدین منظور پژوهش حاضر در چهار فصل تدوین شده است : در فصل اول به کلیات موضوع شامل هدف از پژوهش ،بررسی منابع و معرفی دو دین مانی و مسیح می پردازیم، فصل دوم به جهان شاخت مانوی و مسیحی و اصول جهان بینی دو دین اختصاصی دارد چرا که بررسی و فهم آن نقش مهمی در شناخت تاثیرات و تقابل ها و همسانی دو آیین دارد. در فصل سوم آیین گنوسی یابهتر بگویم ، بدعت گنوستیسیزم بررسی می شود که از بطن جهان مسیحی پدید آمد و نقش عمده ای در پژوهش حاضر ایفا می کند. فص چهارم که مهمترین فصل و در واقع نتیجه گیری تحقیق است به همسانی و تقابل و نقش هر یک ادیان از مانوی و مسیحی در دیگری اختصاص دارد و سعی شده تا با کمک منابع موجود و جدید رویارویی مانویت و مسیحیت به تصویر کشیده شود.