فارسی باستان، نامی است که برای زبان فارسی مورد استفاده در کتیبه های خط میخی سلسله ی هخامنشی به کار رفته است. پایان نامه ی حاضر به بررسی کتیبه های داریوش و خشایارشا در نقش رستم و تخت جمشید اختصاص دارد که مشتمل بر یک مقدمه و سه بخش به شرح زیر است: در مقدمه، به تفصیل به معرفی زبان فارسی باستان، آثار بر جای مانده از آن، به ویژه محل و موقعیت جغرافیایی کتیبه های داریوش و خشایارشا خواهیم پرداخت. در بخش اول، حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه ی کتیبه های یاد شده ارائه خواهد شد. در بخش دوم، یادداشت هایی در مورد کتیبه ها، مسائل لغوی و دستوری آنها براساس تحقیقات ایران شناسان به ویژه تحقیق جدید و بسیار عالمانه ی «رودیگر اشمیت» خواهیم داشت و در بخش سوم، واژه نامه ی بسامدی کتیبه های ذکر شده تدوین خواهد شد.

نیایش در لغت به معنی دعا، نماز و ستایش است و در اصطلاح نام پنج دعا به نام خورشید، مهر، ماه، آب و آتش است که هرکدام از آنها در موقعی از روز یا ماه خوانده می¬شوند. نخستین نیایش به ستایش خورشید اختصاص دارد و به همین لحاظ خورشید نیایش خوانده می¬شود. خورشید نیایش هر روز سه بار در صبح و ظهر و عصر خوانده می¬شود. دومین نیایش به ستایش مهر تخصیص یافته و مهر نیایش خوانده شده است. مهر نیایش هم مانند خورشید نیایش هر روز سه بار در صبح و ظهر و عصر پس از خورشید نیایش خوانده می¬شود. سومین نیایش به ستایش ماه اختصاص دارد و ماه نیایش خوانده می¬شود. ماه نیایش در هر ماه سه بار خوانده می¬شود. نخست در وقتی که هلال ماه دیده می¬شود، دوم وقتی که ماه کامل است، سوم وقتی که دوباره روی به کاهش گذاشته است. در یشتها نیز، سه یشت مخصوص این ایزدان است که بخشی از یشت هر ایزد در نیایش مربوط گنجانده شده است. مثلاً تمام خورشید یشت در نیایش اول (بند10تا17) و ماه یشت در نیایش سوم (بند2تا9) نقل شده است. متن نیایشها به زبان اوستایی است و به زبان فارسی¬میانه و سنسکریت ترجمه و تفسیر شده است. نیایشها تاکنون به زبانهای انگلیسی، آلمانی و فرانسه ترجمه و تفسیر شده است. از میان نیایش¬های یادشده، بررسی و ترجمه متن پهلوی خورشید و مهر و ماه نیایش موضوع رساله حاضر است. در بخش اول متن پهلوی سه نیایش عیناً از کتاب زند خرده¬اوستا، ویراسته دابار ارائه شده است. در بخش دوم متون یاد شده پس از بررسی دقیق، بر اساس روش مکنزی حرف¬نویسی و آوانویسی و به فارسی ترجمه شد. بخش سوم مشتمل بریادداشتهایی است که در خصوص دلایل تصحیح متن پهلوی، اختلاف ترجمه حاضر با ترجمه محققان متقدم و نکاتی که از لحاظ دین¬شناسی و زبان¬شناسی حائز اهمیت هستند، فراهم شده¬اند. در بخش چهارم واژه نام? بسامدی سه نیایش مذکور تدوین شده است.

یشت نهم اوستا، معروف به درواسپ یشت، یکی از سرودهای کهن اوستایی است که شعرای دینی مزدیسنان آن را در ستایش و نیایش درواسپ، ایزد بانوی موکل بر نگهداری و مراقبت چار پایان، سروده اند. این یشت مشتمل بر 7 کرده و 33 بند است. موضوع گزارش حاضر بررسی لغات و ترکیبات و اعلام این یشت است که در دو بخش تنظیم شده است. در بخش نخست گزارش پس از استخراج تمامی لغات درواسپ یشت و ذکر صورت های صرفی و حالات دستوری، ستاک واژه ها به همراه معانی و اشتقاق آن ها شرح داده خواهد شد. همچنین بازمانده الفاظ در زبان های ایرانی میانه و زبان فارسی دری ذکر خواهد گردید و بسامد لغات در متون همراه با شواهد اوستایی بیان خواهد گردید. بخش دوم رساله، به شرح اعلام ذکر شده در متن یشت نهم اختصاص دارد. در شرح اعلام از گزارش های متون اوستایی، متن های دوره میانه و منابع اسلامی به ویژه شاهنام? فردوسی، تاریخ بلعمی، مجمل التواریخ و القصص استفاده خواهد شد.

فرهنگ اوستایی- پهلوی «اویم ایوک» یکی از کهن ترین فرهنگ هایی است که در ایران دربار? شرح و توضیح لغات اوستایی به پهلوی تاًلیف شده امّا از زمان تاًلیف و گرد آورند? آن اطلاعی در دست نیست، با این همه به احتمال زیاد همانند دیگر متون پهلوی، تدوین آن در سدهً سوم و چهارم هجری صورت گرفته است. در این فرهنگ،کلمات و در مواردی جملات اوستایی با ترجم? آنها به پهلوی ذکر شده‎ است. در حال حاضر از این فرهنگ چهار دستنویس در دست است که از این میان دو نسخه اهمیت بیشتری دارند: m51b و k20. این فرهنگ توسط پژوهشگرانی مورد بررسی قرار گرفته و به زبان های فرانسه و انگلیسی ترجمه شده است. آخرین تصحیح فرهنگ اویم متعلق به رهام اشه است. او در سال 2009 میلادی متن ویراسته و آوانویسی شده فرهنگ را به همراه ترجمه انگلیسی آن در موسسهً خاور شناسی ک.ر. کاما در بمبئی منتشر کرد. فرهنگ اویم ایوک به لحاظ در برداشتن واژه ها و جملات اوستایی که در متون اوستایی دور? ساسانی موجود بوده، لیکن امروزه از بین رفته اند و نیز به لحاظ احتوای بر تعدادی از اصطلاحات زبان شناسی در خور توجه است. از این لحاظ ارائه متنی تصحیح شده و ترجم? آن به فارسی برای استفاد? دانشجویان و پژوهشگران زبان های ایرانی ضرورت تام دارد، رسال? حاضر برای نیل به این هدف انجام شده است. در گزارش حاضر ابتدا متن اوستایی-پهلوی فرهنگ از روی متن ویراسته شد? اشه نقل، سپس متن بر اساس فصول مختلفی که بدان تقسیم شده، مورد بررسی قرار گرفت. به این ترتیب که در هر فصلی نخست آوانوشت واژه های اوستایی و در برابر آن حرف نویسی و آوانویسی برابرنهادهای آنها به پهلوی و هم چنین ترجم? فارسی آنها آمده است. در پایان کار دو واژه نام? اوستایی و پهلوی و به دنبال آن صورت خطی واژههای اوستایی و پهلوی ناخوانده و صورت پازند برخی واژه ها آمده است.

ساخت واژگان جدید از طریق ترکیب واژگان موجود در زبان یکی از سه شیوه ساخت واژه در زبانهای هندواروپایی و به تبع آن زبانهای ایرانی است. واژه مرکب واژه ای است که از دو یا چند جز مستقل تشکیل یافته و اجزای آن به طور مجزا در زبان بکار می روند ولی در پیوند با هم معنای جدیدی را می سازند. ترکیب از مهمترین مقولات بررسی زبانی است و در واقع مرز بین صرف و نحو می باشد. این گونه کلمات در زبان پهلوی هم مرسوم و پرکاربرد بوده اند و تا حال پژوهش جامع و گسترده ای در این رابطه انجام نگرفته است. در میان زبانهای ایرانی تنها در اوستا و تا حدی در سغدی و فارسی دری بحث مستقل و مفصلی در این مورد انجام شده است. لذا یک بررسی دقیق در این مقوله در زبان پهلوی حایز اهمیت و ضروری می نماید. دو متن مهم پهلوی دینکرد6 و دینکرد 7 در این رساله بررسی خواهند شد. ترکیبات موجود پس از قرائت متون استخراج و دسته بندی، تجزیه و تحلیل خواهند شد. شیوه ای که در این رساله به کار گرفته خواهد شد روش محققان متقدمی چون ویتنی و واکرناگل در سنسکریت و به تبع آن جکسون در مطالعه ترکیبات اوستایی است.

بخش بزرگی از اشعار مانوی از لحاظ قالب جزء دسته بندی اشعار کوتاه قرار می گیرند. از نظر ساخت شعری هر بیتی از اشعار کوتاه با یکی از حروف ابجد آغاز می شود و تحت عنوان اشعار ابجدی مانوی معرفی می شوند. در پژوهش حاضر تعدادی از اشعار کوتاه ابجدی که به ستایش چهار ایزد توانای مانوی- پدر بزرگی، نفس زنده، رسول سوم و عیسای درخشان- می پردازد، برگزیده و بررسی شده اند. لازم به ذکر است که اشعار گزیده شده به زبان پارتی سروده شده اند و بعضاً چند شعر به زبان فارسی میانه یا به هر دو زبان فارسی میانه و پارتی در میان متون مشاهده می شود. رساله حاضر مشتمل بر سه بخش به شرح زیر است: 1. بخش اول شامل حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه فارسی اشعار برگزیده است. 2. در بخش دوم توضیحاتی در مورد واژگان یا عبارات مشکوک بر پایه تحقیقات محققان و پژوهش گران و همچنین یادداشت هایی در مورد مسائل مربوط به آیین مانوی آمده است. 3. بخش سوم نیز مشتمل است بر فرهنگ بسامدی واژگانی که در متون مورد بررسی در این رساله به کار رفته اند.