مقدمه امروزه زنجیره تامین در عرصه تولید و خدمات نقش مهمی ایفا می کند به طوری که کارایی و اثر بخشی هر سازمانی حاصل عملکرد مدیریت و ساختار زنجیره تامین آن سازمان است. رمز بقای سازمان های امروزی در درک و شناخت نیاز مشتریان و پاسخگویی سریع به این نیازها نهفته است. این امراز طریق بهبود در ساماندهی زنجیره تامین میسر می شود (یوسفی یگانه-رحیمی فرد، 1386،ص 2). در واقع سازمان ها برای بقاء خود مجبورند خود را جزئی از زنجیره تامین قرار دهند و این در واقع یک الزام است. (امیری- خیراندیش، 1385، ص 6). بنابراین زنجیره تامین مجموعه ای از فعالیت ها و فرآیندهای متنوع تجاری (هم چون تامین کنندگان، کارخانه ها، خرده فروشان و...) می باشد که با یکدیگر در جهت به دست آوردن مواد خام، تبدیل مواد خام به محصولات نهایی، تحویل این محصولات نهایی به خرده فروشان همکاری می کنند(تیموری - همکاران، 1383، ص 11). زنجیره تامین عاملی حیاتی برای رقابت پذیری سازمان ها می شود و شناخت زنجیره تامین و اجرای آن کمک به تعالی سازمان و عملکرد بهتر می کند(میان آبادی، 1389، ص 5). عملکرد مناسب زنجیره تامین، نقش کلیدی در موفقیت یک سازمان و دست یابی پایدار به اهداف، بویژه سودآوری آن دارد(معنوی زاده و همکاران،1386، ص 1). به عبارتی ارزیابی عملکرد بخش حیاتی در مدیریت فرآیند محسوب می شود، این روش اطلاعات ضروری جهت تصمیم گیری را فراهم کرده و باعث کسب مزیت رقابتی برای انجام عملیات مستمر در سازمان می شود (nili et al .2012). در این پژوهش سعی شده است زنجیره تامین خوشه محصولات کنجدی بررسی گردد و نقاط قوت و ضعف مشخص و براساس آنها راهکاری مناسب به دست آید و در پایان با استفاده از تکنیک تحلیل شبکه ای فازی که در بین روش های تصمیم گیری مناسب ترین شیوه می باشد بهترین حالت استخراج و ارائه گردد. تعریف موضوع گسترش بازارها و محصولات، رقابت ها را از سطح مابین شرکت ها به سطح مابین زنجیره های تامین کشانده و تمرکز بر بهبود عملکرد این زنجیره ها تنها مسیر دستیابی به مزایای رقابتی در بازار جهانی کسب و کار امروز است (عطافر- میربد، 1388، ص 8). در سال های اخیر صنعت غذایی در جهان با تغییرات زیادی مواجه شده است که عمده ترین آن ها جهانی شدن بازارها، تغییرات تکنولوژی، کوتاه تر شدن عمر محصولات و متنوع شدن درخواست ها و نیاز مشتریان می باشند. به علت این تغییرات در سال های اخیر به ایجاد زنجیره تامین در صنایع غذایی و بهبود سیستم های مختلف اجرایی در این گونه زنجیره ها توجه زیادی شده است. پرتر (2006) مزایای ایجاد یک زنجیره تامین را بدین صورت عنوان نموده است: یادگیری از طریق شراکت، استفاده از مزایا و تکنولوژی به روز سایر شرکاء، کاهش ریسک با تقسیم سرمایه و دسترسی سریع به بازار (فتاحی و همکاران،1389، ص 2). در حقیقت، مدیریت زنجیره تامین ، یک عامل کلیدی برای دست یابی به مزیت های رقابتی و از اجزای اصلی راهبردهای رقابتی در جهت ارتقای بهره وری و سوددهی سازمان ها محسوب می شود(اکبری جوکار و همکاران،1384، ص 25). امروزه مدیران سازمان ها با چالش های زیادی در رفع عوامل پیچیده مدیریت زنجیره تامین روبرو هستند. شناسایی عوامل پیچیدگی و راه کارهای برخورد با آن که شامل پیشگیری، کاهش و مدیریت پیچیدگی می باشد، امروزه جزء مهمترین دغدغه های مدیران و رهبران سازمان ها در یک زنجیره تامین است(حسینی جو و همکاران ،1390، ص 5). محدودیت ها توانایی بهبود و توان عملیاتی را محدود می کنند. در تئوری محدودیت ها یک محدودیت می تواند شکل های متفاوتی داشته باشد. محدودیت می تواند محدودیت فیزیکی (ظرفیت)، محدودیت بازار ، محدودیت سیاست، محدودیت لجستیکی و یا محدودیت رفتاری باشد. در سازمان ها، محدودیت ها با عنوان گلوگاه ها شناسایی می شوند (خانی ،1385، ص 12). گلوگاه ها در زنجیره تامین نقاط حساس و مهمی می باشد که با بررسی روند کاری و مسیرهایی را که مواد در یک کارخانه (زنجیره تامین) از آن عبور می کنند، شناسایی می شوند(سپهری کیان ، 1388، ص2 ). استراتژی زنجیره تامین بر کاهش هزینه های عملیاتی و بهبود فرآیندها و افزایش سرعت و مدیریت کیفیت و در نتیجه به حداکثر رساندن بازده زنجیره تمرکز دارد. مثلاً سازمان ممکن است برای رقابتی ماندن، استراتژی همراستا با مدیریت تامین کننده را انتخاب کند. سازمان با ارائه اهداف و واضح و مشخص، دیدگاه استراتژی را حفظ می کند و می تواند مراحل تاکتیکی دست یابی به این اهداف را مدیریت کند. دلیل دیگر برای داشتن استراتژی زنجیره تامین عبارت است از ایجاد روش چگونگی انجام کار با شرکای زنجیره تامین شامل تامین کنندگان ، توزیع کنندگان ، مشتریان و مشتریان مشتریان، هر اندازه که بازار رقابتی تر می شود، تقویت ارتباطات موجود در کارکردن این شرکا، با یکدیگر مهم تر می شود. لذا با توجه به دلایل یاد شده، استراتژی زنجیره تامین در صورتی که خوب اجرا شود، منجر به ایجاد ارزش برای سازمان خواهد شد(موسوی ، 1388، ص 11). ساعتی در سال 1996 روشی را برای تصمیم گیری چند معیار ارائه کرده است که این روش فرآیند تحلیل شبکه ای یا به اختصار anp نامید شده و هدف از ارائه آن ساختن مدلی می باشد که از طریق آن بتوان مسائل پیچیده تصمیم گیری چند معیاره را به صورت اجزاء کوچکتر تجزیه نمود و به واسطه مقداردهی معقولانه به اجزاء ساده تر و سپس ادغام این مقادیر، تصمیم گیری نهایی را انجام داد(رزمی و همکاران،1387، ص 937). منظور از خوشه صنعتی مجموعه ای از شرکت ها و واحدهای صنعتی فعال در یک رشته صنعتی و متمرکز در یک منطقه جغرافیایی که با فرصت ها و تهدیدهای مشترک روبه رو هستند و با همکاری فیمابین و پشتیبانی سازمان ها، تشکل ها و نهادهای تخصصی مرتبط، شبکه ای ایجاد نموده که قادر به هم افزایی قابلیت های مجموعه و در نتیجه افزایش توان اعضاء خوشه برای مقابله با مشکلات و مسائل مشترک می باشند. خوشه های صنعتی با توجه به مزیت های هر منطقه و تجمع واحدهای صنعتی در مناطق خاص تشکیل می شود. استان یزد در زمینه تولید محصولات کنجدی به صورت سنتی مشغول فعالیت می باشد، بنابراین تولید این محصولات علاوه بر ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در این منطقه جزء صنایع با سابقه و سنتی استان محسوب می شود. هدف از انجام این پروژه ریشه یابی مشکلات موجود بر سر راه فرآیند تولید محصولات کنجدی تا مصرف آن ها و روند کاری و مسیرهایی که مواد طی می کنند دنبال کنیم و ببینم در کدام قسمت ها کم کاری شده و یا پشتیبانی روی نداده است و هم چنین شناسایی گلوگاه ها – منظور نقاط حساس و مهم در زنجیره تامین – و اینکه چگونه می توان عملکرد این گلوگاه ها را به حداکثر ممکن رساند و در نهایت پیشنهاد یک زنجیره تامین مناسب برای خوشه محصولات کنجدی با استفاده از تکنیک anp فازی که مزایای 8 گانه ای داشته باشد. - انطباق سریع با نوآوری ها - کمک به افزایش بهره وری و اجتناب از هدر دادن منابع - کاهش هزینه های تولید و عملیاتی - دسترسی به دانش های پیشگام و افزایش فرصت توسعه و تبادل دانش - هم افزایی بین بنگاه ها و سازمان دادن به آن ها در قالب مجموعه ای واحد - دسترسی آسان و سریع تر به تامین کنندگان مواد اولیه، خدمات و منابع انسانی تخصصی - ایجاد رقابت توام با همکاری - انعطاف پذیری بالا در کنار تولید با مقیاس بالا(حدادزاده، 1391، ص 33). و در پایان کاربرد نتایج به این شرح می باشد که ابتدا گلوگاه ها شناسایی می شود، روند کاری را که مواد در یک زنجیره تامین از آن عبور می کنند دنبال می کنیم. - مشخص کنیم این گلوگاه ها چگونه مورد استفاده قرار می گیرند، چگونه عملکرد این گلوگاه ها را می توان به حداکثر ممکن رساند. میزان تولید عملیاتی برای کل سیستم به وسیله میزان بازده به دست آمده توسط گلوگاه ها تعیین می شود. - تنها یک عامل روان(غیر بازدارنده) را به حداکثر ممکن نرسانیم و گلوگاه های خوشه را افزایش دهیم، در واقع ظرفیت اضافی تولید را به فعالیت های گلوگاه اضافه کنیم زیرا که بهبودی در گلوگاه ها اثر بخشی کل سیستم را افزایش داده و سود و منفعت زیادی را به ارمغان می آورد. - مراقبت کل فرآیند باشیم تا بفهمیم که کدام بخش ها کندسازی یا تندسازی روی می دهد و اگر چنین شد دوباره از ابتدا شروع کنیم، در نهایت با مدیریت گلوگاه ها می توان یک راهکار مناسب پیشنهاد داد تا بالاترین بهره وری و کارایی را داشته باشد(سپهری کیان،1388، ص 1). سوال های پژوهشی هدف اصلی این پژوهش شناسایی گلوگاه ها در زنجیره تامین خوشه محصولات کنجدی یزد به منظور ارائه بهترین راهکار با استفاده از تکنیک anp فازی می باشد. با توجه به هدف مطرح شده سئوالات اصلی زیر مطرح می گردد : - گلوگاه های اصلی موجود در زنجیره تامین خوشه محصولات کنجدی کدامند؟ - میزان اهمیت این گلوگاه ها چقدر است؟ - وضعیت فعلی گلوگاه های زنجیره تامین خوشه محصولات کنجدی چگونه است؟ - چه راهکارهایی باعث بهبود در وضعیت گلوگاه ها خواهد شد؟ قلمرو تحقیق قلمرو تحقیق از سه قسمت قلمرو موضوعی، قلمرو مکانی و قلمرو زمانی تشکیل شده است، که به بیان هرکدام پرداخته می شود. قلمرو موضوعی قلمرو موضوعی تحقیق حاضر، شناسایی گلوگاه ها به منظور ارائه بهترین راهکار در زنجیره تامین خوشه محصولات کنجدی استان یزد می باشد. قلمرو مکانی تحقیق حاضر در حوزه ی خوشه های صنعتی(خوشه کنجد) در استان یزد انجام می شود. قلمرو زمانی این پژوهش در بهار و تابستان 1393 انجام گرفته است. جامعه و نمونه آماری جامعه آماری این پژوهش 40 مورد مدیران شرکت های فعال منتخب در خوشه محصولات کنجدی می باشند. با توجه به محدود بودن جامعه، برای نمونه آماری از سرشماری استفاده می گردد. به عبارتی کل جامعه آماری مورد مطالعه قرار می گیرند. روش تحقیق روش تحقیق از لحاظ نوع هدف کاربردی است، زیرا در این تحقیق ابتدا به بررسی وضع موجود خوشه محصولات کنجدی در استان یزد می پردازد و با شناسایی گلوگاه ها موجود و استفاده از نظرات کارشناسان و خبرگان (مصاحبه) راهکارهای بهبود ارائه می گردد. هم چنین روش تحقیق براساس نحوه گردآوری اطلاعات توصیفی– تحلیلی است و علاوه بر مصاحبه از افراد خبره و مطالعه کتابخانه ای، پرسشنامه مورد نیاز هم با توجه به ویژگی های خاص مطالعه موردی این تحقیق طراحی شده و از آن به عنوان ابزاری برای جمع آوری داده ها استفاده می شود. پرسشنامه در قالب طیف لیکرت (7 تایی) می باشد و به منظور بررسی سطح معناداری عوامل از نرم افزار excel و spss استفاده شده است. به طور کلی متدلوژی تحقیق به این صورت می باشد: - به کمک ادبیات تحقیق و استفاده از نظرات کارشناسان و خبرگان در زمینه خوشه کنجدی، مشکلات و شاخص های موثر بر گلوگاه های زنجیره تامین شناسایی خواهد شد. - پرسشنامه متناسب با موضوع طراحی و میان نمونه مورد نظر توزیع می گردد. - داده های جمع آوری شده با استفاده از تکنیک پژوهش مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت. - گلوگاه های احتمالی زنجیره تامین شناسایی و در نهایت راهکاری مناسب پیش بینی و ارائه می گردد. محدودیت های تحقیق اساسا" هر کار پژوهشی در مراحل اجرا و جمع آوری داده ها با محدودیت ها و کمبودهایی مواجه خواهد شد. این تحقیق نیز از این قاعده مستثنا نیست از جمله این که با وجود جستجو های زیاد، منابع علمی که به طور مستقیم به موضوع مورد مطالعه پرداخته باشند یافت نشده است.