چکیده مشکلات روز افزون حاصل از مصرف کود های شیمیایی و آلودگی های ناشی از انباشت مواد آلاینده، توجه متخصصین را جهت نیل به کشاورزی آلی جلب نموده است. از سوی دیگر بخش عظیمی از محصولات کشاورزی اعم از زراعی، باغی و دامی که با صرف هزینه های بالا تولید می شود به دلایل گوناگونی از تولید تا مصرف ضایع شده و از بین می روند. ضمن اینکه مسئله از بین بردن ضایعات آلی برای حفظ سلامت انسان و محیط زیست نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است. یکی از راه های پیشنهادی برای رسیدن به این مقاصد، فرآیند تولید ورمی کمپوست با کمک کرم های کمپوست-ساز است. در این بین بهینه سازی شرایط رشد و تولید مثل کرم های کمپوست ساز به منظور دستیابی به راندمان بالا در تولید ورمی کمپوست از اهمیت زیادی برخوردار است. از اینرو به منظور مطالعه اثر عوامل محیطی (فصول) بر رشد و تکثیر کرم کمپوست ساز (eisenia fetida) در بستر های مختلف ضایعات صنعتی و کشاورزی پژوهشی در سال 1389 در دو فصل (بهار و پاییز) در مجتمع کشاورزی شیر و دام کنگاور اجرا شد. آزمایش به صورت فاکتوریل و در قالب بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار به اجرا درآمد. فاکتور اول عبارت بود از بستر های مختلف برای تغذیه کرم (شامل: 1-کود گاوی، 2- کود گوسفندی، 3- کود گاوی 80% + کاه و کلش گندم 20%، 4- کود گوسفندی 80% + کاه و کلش گندم 20%، 5- کود گاوی 80% + بقایای نخود 20%، 6- کود گوسفندی 80% + بقایای نخود 20%، 7- کود گاوی 80% + ضایعات تره بار 20%، 8- کود گاوی 70% + بقایای ذرت 15% + خاک اره 15%، 9- کود گاوی 70% + تفاله شیرین بیان 15% + کاه کلش گندم 15%، 10- کود گوسفندی 70% + بقایای ذرت 15% + ضایعات کارتن 15% و 11- کود گوسفندی 70% + تفاله شیرین بیان 15% + خاک اره 15%) و فاکتور دوم عبارت از فصول مختلف (بهار و پائیز) بود. در جریان آزمایش تعداد کپسول (کوکون)، کرم بالغ ونابالغ، زی توده، حداکثر وزن هر کرم، میانگین تعداد نوزاد خروجی از هر کپسول (کوکون) همچنین برخی خصوصیات کیفی ورمی کمپوست تولید شده شامل ph، ec،کربن، نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهن، مس و روی اندازه گیری شدند. تغییرات شرایط محیطی (فصول) تاثیر زیادی بر روی کلیه صفات گذاشت. نتایج نشان داد که تیمار کود گوسفندی 80? + کاه وکلش گندم20? در مورد تعداد کپسول (کوکون)، تعداد کرم بالغ و نابالغ، زی توده کرم و میانگین نوزاد خروجی از کپسول و تیمار کود گاوی80? + ضایعات تره بار 20? در صفت حداکثر وزن هر کرم شرایط بهتری را نسبت به سایر تیمار ها نشان دادند. در رابطه با فصول نیز فصل بهار بیشترین مقدار را در کلیه صفات مربوط به اجزاء عملکرد کرم را نسبت به فصل پاییز داشت این امرا می توان به دلیل شرایط مطلوب محیطی جهت رشد و تکثیر کرم دانست. از بررسی کیفیت ورمی کمپوست تولید شده چنین استنباط که میزان کربن آلی(oc)، نیتروژن(n) در تیمار کود گوسفندی 70? + تفاله شیرین بیان 15? + خاک اره 15?، ph و فسفر در تیمار کود گوسفندی 70? + بقایای نخود 20? ، ecو روی (zn) در تیمار کود گاوی 70? +تفاله شیرین بیان 15? +کاه وکلش گندم15? و آهن (fe) در تیمار کود گاوی 70? +ضایعات تره بار 20? بیشترین مقدار را به خود اختصاص دادند. همچنین کلیه صفات کیفی به جز صفات درصد کربن آلی oc% وph که در فصل پاییز دارای مقدار بیشتری بودند در فصل بهار بیشترین مقدار را داشتند که این می تواند به شرایط محیطی و فعالیت بیشتر کرم ها که باعث تولید ورمی کمپوست با کیفیت بالاتر می شود، بستگی داشته باشد.