بررسی و تحلیل نشانه-معناشناختی رابطه متن و تصویر در متون ادبی

در این رساله با بهره گیری از روش تحلیل گفتمان نشانه-معناشناختی، به بررسی رابطه متن و تصویر در متون ادبی-هنری (شعر دایداری، کتاب مصور، نقاشی-خط) می پردازیم. قلمرو تحقیق در رساله حاضر، کشور ایران و برهه زمانی پنج دهه اخیر (از 1340 ش. – 1960م.- به این سو: زمان شکل گیری جریانات پساساختارگرا در اروپا و موج نو در ایران با انتشار مجموعه ای از اشعار احمد رضا احمدی به نام «طرح » در سال 1341 و نیز شکل گیری حرکت نوسنت گرا در عرصه هنر) است که عموما به مثابه عصر پسامدرن شناخته می شود. در این قلمرو مکانی و زمانی، سه نمونه تحقیق به مثابه مواد و مصالح پژوهش، به طور اتفاقی، شناسایی و تهیه شده اند. وقتی از اصطلاح نشانه-معناشناسی استفاده می کنیم، ارتباط خام و صوری میان نوشتار و تصویر مطمح نظر نیست (انتقادی که بر بسیاری از تحقیقات نشانه-معناشناختی صورت گرفته در این زمینه وارد است) بلکه ما در هر گونه بررسی نشانه-معناشناختی همواره هر گونه ارتباط نشانه ای را در ارتباط با عنصر معنا در نظر قرار می دهیم. از این رو سوال اصلی این تحقیق چنین است: ارتباط میان متن کلامی و تصویر به لحاظ نشانه-معناشناختی، «در یک بافت گفتمان» تابع چه شرایطی است و لایه های متن کلامی و تصویر در تعامل و ارتباط با یکدیگرچگونه تولید معنا می کنند؟ به عبارتی دنبال این هستیم که ببینیم متن کلامی و تصویر چگونه در تعامل و ارتباط با یکدیگر «شرایط گفتمانی جدید» ایجاد می کنند؟ این شرایط کدامند؟ و چه معناهایی را تولید می کنند؟ از آنجا که روش تحلیل گفتمان مبتنی بر پدیدارشناسی است، این فرضیه اساسی مطرح گردید که «رابطه متن کلامی و تصویر» در بستر گفتمان، یک رابطه تنشی، و تابعی از تحولات فرایندی فضای گفتمان خواهد بود. برای بررسی این فرضیه از نشانه-معناشناسی مبتنی بر رویکرد مکتب پاریس استفاده نمودیم. اصلی ترین دست مایه های مفهومی ما در بررسی متن ها تجزیه لایه ها و عناصر متن به اجزای تشکیل دهنده و سپس همراهی با جریانات اندیشگانی و ژرف ساختی متون بود تا از این طریق رابطه میان عناصر و عوامل گفتمانی را در بستر نظام های گفتمانی مورد بررسی قرار دهیم. ما نهایتا توانستیم این جریانات را روی محور تنشی که فونتنی و زیلبربرگ ارائه داده اند و نیز روی محور نظام های گفتمانی که لاندوفسکی ارائه داده است، نشان دهیم. لازم به ذکر است در عین حال ما در نوعی نگرش نزدیک به نشانه شناسی اجتماعی مبتنی بر دیدگاههای باختین، تلاش نمودیم رابطه میان تحولات درون متنی با دنیای اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژیک بیرون متن را بر اساس اطلاعات مستخرج از درون متن ها بررسی نماییم و از این طریق نشان دهیم میان تحولات دوره پست مدرن با تحولات متون تناسبی وجود دارد. طبق نتایج تحلیل، اصلی ترین عوامل هم ارتباطی و همسویی گونه های نشانه ای کلامی و تصویری در متن، عبارتند از: خط، رنگ، قاب، کادر، شکل هندسی، جهت، واژه و حرف، عدد، عکس، و تمهیداتی از قبیل ریتم، قاب شکنی، قبض و بسط، جهت دهی، اتصال ریزومی، لابیرنت سازی، حجم سازی، گفتمانی نمودن مجدد، مرکزگریزی، تکثر در زوایای دید، چرخشی شدن خوانش. علاوه بر این، برای اولین بار محور تنشی و فرایندی یک نظام گفتمانی مرامی را ترسیم گردید که همین طرحواره در بخش سوم تحلیل، مجددا تعدیل و به محور نظام گفتمانی دیگری -محور ارتقا یافت. و اما مهمترین دستاورد این رساله، ارائه «نظریه پساگفتمان» است؛ بدین معنا که: در شرایطی، بر اثر هجمه عوامل ضد گفتمانی، و مهمتر از همه تنش های ناشی از برخورد و برون ریزی نظام های مختلف نشانه ای (به ویژه دو نظام نشانه ای کلامی/ نوشتاری و بصری)، گفتمان توان دفاع از خود یا توان پاد-گفتمانی خود را از دست می دهد و با گذر از یک وضعیت شبه گفتمانی، سرانجام همه چیز در یک سیاهچال پساگفتمانی، فرومی ریزد. اصلی ترین عامل در عبور از یک وضعیت گفتمانی به پساگفتمانی، وجود لایه های ترجمه ناپذیر در وضعیت های بینا- (بیناژانری، بینامتنی، بیناگفتمانی، بیناسوژگانی و ... ) هستند که باعث می شوند مرزها، هویت ها و نیز تمایزها و ارزش ها دچار فروریزش شوند. در نتیجه شناخت و نهایتا امکان مسئولیت پذیری گفتمانی از سوژه ساقط می گردد و بنا به اتحاد سوژه/ابژه بر اثر حرکت مادی و انضمامی متون و شکل گیری گفتمان در کنش، سوژه نیز در یک وضعیت سوژگانی شبکه ای استحاله می یابد.