روش کلامی مومن الطاق در مواجهه با مکتب های کلامی هم عصرش

امروزه کنکاش های علمی دانشمندان در عرصه های مختلف همراه با پیدایش جریان ها و مکاتب گونه گون فکری، چالش های فراوان و جدی ّای را فراروی عالمان دینی تشیع قرار داده است. پیدایش مسائل نو و چالش های جدید در عرصه تاریخ تفکر و کلام شیعه، وظیفه پاسداران حریم دیانت را دوچندان کرده است، رسالتی که تنها با کوششی معقول و منطقی مبتنی بر اصول اسلامی و میراث کهنِ آن دست یافتنی است. اما بررسی مسایل و معضلات امروزین متکلمان و طبیعتاً پاسخگویی بدان ها، نمی تواند بدون توجه به میراث کهن و تراث قدیمی این دانش صورت گیرد؛ چراکه پیش برد فکر و اندیشه، زمانی به صواب نزدیک است که بر اساس میراث گذشته صورت پذیرد تا از اصول دینی و عقیدتی خویش دور نیافتد و سر از خط انحراف فکری و عقیدتی در نیاورد و حتی اگر امروزه چنین می نماید، با استمداد از بازخوانی همان میراث، کژیهای احتمالی به راستی بدل گردد. تاریخ شکل گیری کلام امامیه، بزرگان و اندیشمندانِ نخستین این دانش، ارتباط اینان با یکدیگر و اهل بیت علیهم السلام در عصر حضور، مباحث کلامی و روش های مورد استفاده اینان در فرآیند تکلم و ... از جمله مباحث مهمی است که سهم به سزایی در به دست دادن تاریخی از تفکر شیعه دارد؛ تاریخی که در یک پارادایم قابل دفاع، می تواند بسیاری از شبهات و مسایل ناظر به فکر و تاریخ شیعه را که امروزه متکلمان با آن درگیر هستند را پاسخ دهد. امروزه این مشکل از سوی برخی مطرح می شود که کلام امامیه نه در محتوا و نه در روش، اصیل نیست و ریشه در آموزه های اصیل اسلام و تشیع ندارد. صورتی تعدیل شده از این فرضیه را می توان در پروژه برخی دیگر یافت که کلام امامیه را در صورت نیکو و قابل قبول آن، مرهون تلاش های متفکران معتزلی می دانند و آن را دانشی معرفی می کنند که نه تنها ریشه در باور های اصیل شیعی ندارد، بلکه بسیار از تفکر آنان متأثر است. تأثیرپذیری کلام شیعه از کلام اعتزال در محتوا و روش فرضیه ای است که برخی از پروژه های به انجام رسیده در مغرب زمین و حتی ایران در پی اثبات آن بوده اند. از نگاه آنان عقل گراییِ متکلمانی چون شیخ مفید و سید مرتضی و شاگردان ایشان نیز در همین راستا تفسیر و تأویل شده و متکلمان ماقبل از اینان نیز عمدتاً افرادی تلقی شده اند که بر پایه نقل به دفاع از دین پرداخته اند و اگر نمود هایی از عقل گرایی در آن ها یافت می شود تحت تأثیر معتزلیان رخ نموده است. ابوجعفر مومن الطاق اما، شخصیتی است که منابع از وی به عنوان یکی از نخستین دانشوران و متکلمان شیعی یاد کرده اند. وی در عصر صادقین علیهم السلام زندگی می کند و همراه با هشام بن حکم و هشام بن سالم و زراره بن اعین تلاش می کند از مبادی و مبانی فکر شیعه دفاع نماید. نکته قابل ملاحظه و دقت این که بازخوانی و واکاوی انگاره های اعتقادی و روش و متد کلامی افرادی چون هشام بن حکم یا مومن الطاق و ... خبری غیر از فرضیه سابق را رقم می زند؛ ایده ای که نشان از نحوه ای تلاش خرد گرا در سایه وحی دارد. روش و منهجی که بر خلاف تفکر اعتزال و ریشه در آموزه ها و آموزش های اهل بیت علیهم السلام دارد. بررسی احوال و شخصیت مومن الطاق، بازخوانی جریان ها و مکاتب فکری دوره وی و انعکاس افکار و روش های ساری و جاری اینان در بستر تاریخی مورد نظر، تقابل و تعامل ابوجعفر با سردمداران این جریان ها و افکار غیر امامی، خود گویای این حقیقت است که کلام امامیه نه تنها در عهد مومن الطاق بلکه از ابتدای پیدایش، اصیل بوده و ریشه در آموزه ها و آموزش های اهل بیت علیهم السلام دارد. متکلمان عصر حضور نیز افرادی هستند که تحت لوای ایشان، هم در محتوا و هم در روش، به نحوی عمل کرده اند که از دیگر جریان های فکری معاصر خویش قابل تشخیص و جداسازی هستند. در این پروژه تلاش شده نشان داده شود که از بین روش های کلامی مورد استفاده متکلمان معاصر با مومن الطاق، ابوجعفر از منهجی بهره می برده است که عقل، در مقام استنباطِ حکمِ اعتقادی، نه به عنوان منبعی مستقل، بلکه به عنوان مخاطب وحی و دوشادوش آن به یاری متکلم می آید. کارکرد عقل اما، در دیگر مقامات و حوزه های کلامی متکلم در کنار وحی و در عرض آن است. در این نوشته از این متد به روش ترکیبی( ترکیب عقل و وحی) یاد شده است. توجه ویژه مومن الطاق به دو منبع عقل و وحی به عنوان منابع معارف و استفاده از روش ترکیبی در مقام توجیه، استدلال و دفاع، ویژگی کلام مومن الطاق قلمداد می شود. متدی که با استفاده از گزارش های موجود از مناظرات او و دقت در آثار و عناوین مکتوبات وی، جهت گیری های او در نقل و انتخاب مباحث و روایات، همراه با تحلیلِ باورهای معاصرانش تا حدودی ما را به روش و محتوای مباحث کلامی او آشنا می کند. از لحاظ محتوا نیز ویژگی کلام ابوجعفر، توجه خاص به مباحث امامت و فضایل علی بن ابی طالب علیه السلام است؛ گرچه مباحثی از توحید و نبوت هم در اعتقادات او قابل بررسی است.