ایجاز در شعر حافظ

چکیده : یکی از رازهای ماندگاری سخن به کارگیری انواع ایجاز است. ایجاز زیر مجموعه ی علم معانی است وکسی که ازایجاز در سخنش استفاده می کند به خوبی علم معانی، بیان و فصاحت و بلاغت را می شناسد چون لازمه ی سخن موجز این است که انسان فصیح و بلیغ باشد و نیز عیوب فصاحت و بلاغت را بشناسد و از آن عیوب که شامل تنافر حروف، کراهت در سمع، مخالفت با قیاس، غرابت استعمال، ضعف تألیف، تعقید لفظی و تعقید معنوی است؛ پرهیز کند. دانشمندان علم معانی و بیان، ایجاز را سه نوع می دانند: ایجاز حذف، ایجاز قصر، ایجاز مخل. ایجاز حذف به دو قرینه است: قرینه ی معنوی وقرینه ی لفظی. حذف ارکان جمله، تشبیه، استعاره، شبه جمله، کنایه، اشاره، ایهام، مجاز، تلمیح، رمز، تعریض، تمثیل، ضرب المثل، اسطوره و نماد و تأویل از موارد ایجازند که به جز تشبیه و استعاره موارد اخیر از مواردی است که در این پژوهش بدان ها دست یافتیم. این موارد ایجاز در کتب بلاغی ذکر نشده اند. حافظ از جمله شاعرانی است که به زبان موجز سخن گفته و این زبان موجز را از قرآنی که در سینه دارد تأسی گرفته است. انواع ایجازهایی که حافظ به کار گرفته ایجاز قصر، ایجاز حذف، ایجاز استعاری، ایجاز تشبیهی، ایجاز کنایی، ایجاز تلمیحی، ایجاز اصطلاحی(واژگانی)، ایجاز مجاز و ایجاز ایهام است. بیشترین تعداد ایجازهای او شامل ایجاز قصر و ایجاز حذف به قرینه ی معنوی و ایجاز تلمیحی و ایجاز کنایی و اصطلاحی است. به طوری که می توان گفت ایجاز قصر در اشعار او ده برابر ایجاز حذف است و ایجاز مخل اصلا ندارد یا به گونه ای است که نمی توان اسم مخل بر آن نهاد. حافظ در به کارگیری ایجاز شگرد خاص خود رادارد وآن را باموارد مختلف چون رمز، تلمیح و اشاره، تشبیه واستعاره، کنایه و تمثیل می آمیزد. حافظ نوعی ایجاز هم دارد و آن ایجاز واژگانی یا اصطلاحی است که واژه هایی چون زاهد، رند، پیر مغان، میخانه و ... را در مفاهیم و مقاصد خاصی استفاده می کند.