بررسی و تحلیل آراء متکلّمین (معتزله، اشاعره و امامیّه) و فلاسفه مسلمان در بحث احباط و تکفیر

آیات و روایات بسیاری مسئله احباط و تکفیر اعمال را مطرح می کنند. این بحث از موضوعات مهم اعتقادی است که در باور به معاد، حسابرسی اعمال، عدل الهی و ... تأثیر دارد. با وجود تصریح گسترده این موضوع در نصوص و تأثیر آن در بسیاری از اصول اعتقادی، باز هم میان مفسّرین و متکلّمین در پذیرش یا نفی آن اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد تا آن جا که برخی به صراحت آن را نفی و برخی قاطعانه می پذیرند. فرضیه این رساله عبارت است از این که: با توجه به وجود آیات متعدّد در زمینه ی حسابرسی دقیق اعمال، این امر مورد تأیید علماء بوده و آیاتی که اشاره به احباط و تکفیر اعمال دارند دارای تفسیر و توجیهی خاص می باشند. در این رساله علاوه بر تبیین مبسوط بحث و طرح بسیاری از جوانب آن به سه مسئله مهم پرداخته شده است؛ 1- توجیه سازگاری آیاتی که تصریح به احباط و تکفیر دارند با آیاتی که بر حسابرسی دقیق اعمال تأکید دارند. نتیجه نهایی مفسّرین در این زمینه آن است که اعمالی که حبط نشده اعم از نیک و بد در قیامت مورد وزن قرار می گیرند. 2- دلیل نزدیک شدن رأی امامیه به اشاعره و تقابل با معتزله در این موضوع با وجود این که امامیه و معتزله قائل به حسن و قبح عقلی بوده و اشاعره آن را نفی می کنند. در این مورد اشکال را به محدوده مستقلات عقلیه و مصادیق آن برمی گردانند. 3- چگونگی توجیه بحث احباط با توجّه به جایگاه نگاه وجودی و تغیّر ناپذیری علم خداوند از دید فلاسفه . حاج ملّا هادی سبزواری این مسئله را به محو وجوه نورانی و ظلمانی امور برمی گرداند. بعد از تحقیقات گسترده و رجوع به منابع بسیار می توان گفت در میان متکلّمین نظر علّامه مجلسی با توجه به این که جمیع آیات و احادیث را پوشش داده و آراء مختلف را جمع می کند، به حق نزدیک تر است. البته جای شگفتی دارد که فلاسفه در چنین موضوع مهمّی چندان اظهار نظر نکرده و اگر وارد شده اند بیشتر نظر کلامی ارائه کرده اند تا فلسفی.