بررسی اثر نقش دستوری و ترتیب سطحی در رتبه بندی مراکز پیش نگر در زبان فارسی

نظریه مرکزیت چارچوبی محاسباتی و پرکاربرد برای مدل کردن انسجام موضعی است. در این نظریه، وضعیت توجه، صورت عبارات ارجاعی و انسجام درک شده از گفتمان ارتباط متقابل با یکدیگر دارند. مجموعه مراکز پیش نگر اساسی ترین ساختار نظریه است که در قالب آن، موجودیتهای حاضر در پاره گفتار بر اساس میزان کانونی بودن رتبه بندی می شوند. اعمال قواعد نظریه در گرو تعیین وضعیت رتبه بندی مراکز پیش نگر است؛ لذا تعیین ملاکهای رتبه بندی اعضای این مجموعه اهمیت فراوان دارد. نقش دستوری و ترتیب سطحی به عنوان دو ملاک عمده برای رتبه ‎بندی پیشنهاد شده اند. بر این اساس، فاعل رتبه بالاتری از مفعول دارد و هر اندازه تقدم اسمی در ترتیب سطحی بیشتر باشد آن اسم رتبه بالاتری احراز می کند. همچنین در این نظریه بیان می گردد که برای ارجاع به موجودیتی با رتبه بالاتر، صورت ضمیری به صورت اسمی ترجیح داده می شود. در پژوهش حاضر، به تاثیر نقش دستوری و ترتیب سطحی در رتبه بندی مراکز پیش نگر در زبان فارسی پرداخته شد و همچنین بررسی گردید که آیا در فارسی برای ارجاع به موجودیتی با رتبه بالاتر، ضمیر به اسم ترجیح داده می شود. در این تحقیق، دو آزمایش به شیوه مدت خواندن با سرعت نامقید انجام شدند و مشخص شد که در فارسی، فاعل مرتبه بالاتری از مفعول دارد. همچنین معلوم شد که تغییر ترتیب سطحی در رتبه بندی موثر است و اگر مفعول به جایگاه پیش از فاعل جابجا شود مرتبه بالا تر فاعل از بین می رود؛ اما طبق تحلیل آماری، مفعول نیز مرتبه بالا تری نسبت به فاعل نمی یابد و در این حالت نمی توان درباره چگونگی رتبه بندی موجودیتها قضاوت کرد. به علاوه، مشخص گردید که وقتی فاعل رتبه بالا تری دارد مایل است که در ادامه گفتمان با صورت ضمیری مورد ارجاع قرار گیرد؛ اما تمایل فاعل به صورتهای ضمیری در فارسی به قوت زبان انگلیسی نیست. ضمنا در حالتی که مفعول به جایگاه پیش از فاعل برده می شود، رتبه بندی موجودیتها قابل تعیین نیست و بنابراین سوال درباره تمایل موجودیت دارای مرتبه بالاتر به صورتهای ضمیری بلاموضوع است.