بازآفرینی سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران: ارزیابی تمهیدات در طرح نمونۀ سبزوار از منظر بهره‌بَران زن

رویکرد بهسازی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی از اواسط دهۀ هشتاد شمسی به‌این‌سو مورد پذیرش دولت ایران قرار گرفته است. همچنین، با تصویب «سند بازآفرینی» در سال 1393، فعالیت‌های ارتقایافتۀ بهسازی و توانمندسازی (شامل اقدامات کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باهدف ارتقاء کیفیت زندگی) اکنون تحت عنوان «بازآفرینی شهری» در سکونتگاه‌های غیررسمی اجرا می­شود. در این مقاله، طرح نمونۀ بازآفرینی شهری در سکونتگاه‌های غیررسمی سبزوار مورد تحلیل قرار می­گیرد. مقصود مستندسازی و ارزیابی دست­آوردهای نمونۀ عالی تمهیدات در سکونتگاه‌های غیررسمی ایران به‌ویژه از منظر بهره­بَران است. علاوه‌بر مطالعات اسنادی، فعالیت‌های میدانی، شامل مشاهده، پیمایش کمّی (تکمیل 308 پرسشنامه توسط زنان)، مصاحبه و بحث گروهی متمرکز، در دو محلۀ شرق کال عیدگاه و غرب نیروگاه طی دو نوبت انجام شده است. یافته­ها حاکی از آثار مثبت فعالیت‌ها بر شرایط زندگی زنان و توانمندسازی آنان است. همچنین، برگزاری جلسات ستاد بازآفرینی با حضور اهالی در دفاتر محلات باعث ارتقاء مشارکت، ایجاد حس مالکیت نسبت به پروژه­ها و نیز افزایش اعتماد به مسئولان شده ­است. درعینِ‌حال، از منظر سیاست‌گذاری و برنامه­ریزی سطح کلان نمی­توان ادعا کرد که دست‌آوردهای این طرح نمونۀ بازآفرینی چندان فراتر از طرح‌های قبلی بهسازی و توانمندسازی تحقق یافته است. به‌رغم زحمات زیاد دست­اندرکاران محلی طرح، فعالیت‌ها دارای نارسایی‌های مشابهی است؛ از جمله آماده نشدن طرح تفصیلی پیش از شروع فعالیت‌های بازآفرینی، عدم تخصیص زمین مناسب برای برخی تمهیدات کالبدی، توجه ناکافی به نهادسازی در سطح محلات و محدود ماندن اقدامات اجتماعی و توانمندسازی. همچنین، برنامه­ریزی پیشگیرانه برای جلوگیری از گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در احداث کمربند سبز حفاظتی خلاصه شده است.