بررسی فلسفۀ غایت‌گرایی در اندیشۀ کارل ریتر (با تأکید بر عصر روشنگری و مکتب رمانتیسم)

جغرافی‌دانان سده‌های هجده و نوزده میلادی، عموماً متأثر از فیزیک نیوتنی که با مرتبط‌کردن فیزیک با نظام تغییرات و تضعیف ضرورت غایتمندی برای تبیین پدیده‌های طبیعی باب نوینی برای نفی غایت‌شناسی به‌عنوان دیدگاهی فاقد موضوعیت علمی گشوده بود، تنها تفسیری مکانیکی از طبیعت پدیداری عرضه کردند و بدین‌سان، درک مفاد غایتمندی طبیعت در جغرافیا به شکل چشمگیری از بین رفت. کارل ریتر، جغرافی‌دان آلمانی، بر اساس اعتقادات مذهبی خود و با تأسی از آرای فیلسوفانی چون کانت و مکتب رمانتیسم، تحلیل‌های جغرافیایی مبنی بر مکانیسم را ناقص دانسته و بر آن است که چنین تحلیلی، علاوه بر اینکه علم جغرافیا را فاقد اعتبار کلی و ضروری معرفی می‌کند، از تبیین طبیعت به‌عنوان کلی هدفمند و دارای غایت ناتوان است؛ از‌این‌رو، ریتر، غایتمندی طبیعت را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مبادی شناخت طبیعت در جغرافیا ضروری دانسته است و تلاش می‌کند در عین توجه به فیزیک نیوتنی، به‌منظور تبیین غایتمندی طبیعت و ضرورت توجه به این اصل در جغرافیا، آن را تبیین و این اصل را احیا ‌کند که در جغرافیای مدرن به شکلی کنار گذاشته یا تضعیف شده بود. نوشتار حاضر، نظر به نیازمندی جغرافیا به گسترش حوزۀ معرفتی خویش، به روش توصیفی - تحلیلی و پس از معرفی تصویر نیوتنی از طبیعت، نقش فلسفۀ غایت‌گرایی را در اندیشۀ کارل ریتر بررسی می‌کند و در پی پاسخ‌گویی به این سؤال است که چرا جغرافی‌دانی همچون کارل ریتر مطابق سایر جغرافی‌دانان عصر خویش برای تفسیر طبیعت، صرف اکتفا به فیزیک نیوتنی را کافی ندانسته و نظام طبیعت را نظام هدفمندی دانسته است؟